درون‌مایه سازمان فکری استرآبادی و بازتاب‌های آن در منابع تراجم

فقه و اصول (Fiqh va uṣūl)

مقاله 3، دوره 46، شماره 1 - شماره پیاپی 96، اردیبهشت 1393، صفحه 81-104   

نوع مقاله: پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/fiqh.v46i16.10650

نویسندگان

حمید رضا شریعتمداری¹؛ سیدمهدی طباطبایی^{* 2}

¹استادیار دانشگاه ادیان و مذاهب

²دانشجوی دکتری و پژوهشگر پژوهشکده ادیان و مذاهب

چکیده

نویسندگان مسلمان، در تحلیل پیشرفت‌های علمی، به شکل گسترده‌ای از کتب شرح‌حال‌نگاری بهره می‌برند. اطلاعات زندگی افراد و شرایط جغرافیایی‌ آنان که در بررسی گرایش‌های فکری خاص آن‌ها لحاظ می‌گردد، معمولاً، از این کتـاب‌ها‌ استـخـراج می‌شود. می‌توان از این کتب‌، برای تحلیل‌های کمّی، جهت ارائه تصویری از شکل کلی یک جامعه، به طور عام و طبقات علمی آن، به طور خاص، استفاده کرد. چهار قرن پیش، در قرن یازدهم، محمد أمین استرآبادی، یکی از پیشرفت‌های علمی را در قالبی نوین و البته إفراطی، طرح نمود. این اندیشه، تأثیرات شگرفی بر عالمان عصر خود و پس از آن، بر جای نهاد و بیش از یک‌صد سال، تفکر غالبِ جهان تشیع به شمار می‌‌رفت. از استرآبادی، گاهی با عنوان مؤسّس و زمانی با وصف إحیاگر مکتب اخباریان، یاد می‌شود. اینکه کدام‌یک از این القاب، برای او مناسب می‌نماید، به این بستگی دارد که تاریخ مکتب اخباریان، به دوره‌های اولیه تشیّع دوازده امامی پس از زمان غیبت، بازگردانده شود و یا اینکه اخباری‌گری، پدیده‌ای نوظهور تلقی گردد. این، مهم نیست که کدام از این ألقاب(مؤسّس یا إحیاگر) درباره استرآبادی درست می‌باشد، نکته مهمّ این است که تفکر أخباری‌گری در دوره صفوی، شیوه فقاهت و اجتهاد را به چالش کشاند.
مقاله حاضر پس از ارائه تصویری کلی از درون‌مایه‌های مکتب فکری استرآبادی و تحولاتی که او در عرصه منابع و مبانی اجتهاد موجب شد، در پی بررسی این نکته است که با وجود اثرگذاری این مکتب در عصر صفوی و فراگیر بودن نزاع أخباریان و أصولیان در طی یک قرن(قرن یازدهم)، چرا در آثار شرح‌حال‌نگاری، تا 150 سال پس از وفات محمد أمین استرآبادی، این موضوع، کمتر بر کرسی سخن قرار گرفته است.

کلیدواژه‌ها

أخباری‌گری؛ استرآبادی؛ نزاع اصولیان وأخباریان؛ شرح‌حال‌نگاری

مراجع

قران کریم.

 

استرآبادی، محمد امین، الفوائدالمدنیة، قم، مؤسّسة النشر الإسلامی، 1424 ق.

 

استرآبادی، محمد امین، دانشنامه شاهی، تهران، کتابخانه مجلس، 1376؛ نسخه خطی شماره :1/ 3071.

 

استرآبادی، محمد امین، جواب مسائل شیخناالظهیری العاملی، تهران، کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، نسخه خطی شماره:4/1067.

 

أفندی، عبدالله، ریاض العلماء و حیاض الفضلاء، قم، کتابخانه مرعشی نجفی، ،1403ق.

 

آقا بزرگ تهرانی، الذریعة إلی تصانیف الشیعة، قم، اسماعیلیه، 1403 ق.

 

موسوی عاملی، سید نورالدین، الشواهدالمکیّة، مؤسّسةالنشرالإسلامی، 1424 ق.

 

أمین، محسن، أعیان الشیعة، بیروت، دارالتعارف، 1403 ق.

 

بحرانی،یوسف بن احمد، الحدائق الناضرة فی أحکام العترة الطاهرة، قم،مؤسّسةالنشر الإسلامی، 1405.

 

بحرانی،یوسف بن احمد، لؤلؤةالبحرین، محمد صادق بحرالعلوم، بیروت، دارالإضواء، 1406 ق.

 

بهشتی، ابراهیم، أخباری‌گری، تاریخ و عقاید، قم، پژوهشکده علوم و معارف حدیث دانشگاه أدیان و مذاهب، 1390.

 

تنکابنی، محمدبن سلیمان، قصص العلماء، تهران، انتشارات علم و فرهنگ، 1383.

 

جناتی، محمدابراهیم، «قیام أخباری‌ها علیه اجتهاد»، کیهان اندیشه، شماره 13، 1366.

 

حرعاملی، محمدبن حسن، سیداحمدحسینی، أمل الآمل، قم، دارالکتاب الإسلامی، 1362.

 

حرعاملی، محمدبن حسن، الفوائدالطوسیة، سیدمهدی ازوردی حسینی، قم، مطبعةالعلمیة، 1403 ق.

 

خوانساری، سیدمحمدباقر، روضات الجنات فی أحوال العلماءو السّادات، دارالإسلامیة، 1418ق.

 

سبحانی، جعفر، موسوعة طبقات الفقهاء، قم، مؤسّسةالإمام الصادق(علیه السلام)، 1420 ق.

 

فیض کاشانی، محسن، الحقّ المبین فی تحقیق کیفیة التفقه فی الدّین، تهران، دانشگاه تهران، بی‌تا.

 

فیض کاشانی، محسن، الوافی، ابوالحسن شعرانی، تهران، کتابفروشی اسلامیه، 1375.

 

کشمیری، محمد، نجوم السّماءفی تراجم العلماء، سیدشهاب الدین مرعشی نجفی، قم، مطبعة البصیرتی، بی‌تا.

 

کلینی، أصول کافی، قم، انتشارات اسماعیلیان، دوم، 1361.

 

مجلسی، محمدباقر، بحارالأنوار، بیروت، مؤسسةالوفاء، 1403 ق.

 

مجلسی، محمدتقی، لوامع صاحبقرانی، قم، انتشارات اسماعیلیان، 1414 ق.

 

مجلسی، محمدتقی، روضة المتقین فی شرح من لا یحضره الفقیه، قم، موسسه تحقیقات و نشر معارف اهل بیت(ع)، 1370ش.

 

مدرسی طباطبائی، سیدحسین، مقدمه‌ای بر فقه شیعه، محمدآصف فکرت، مشهد، بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی، 1368.

 

مدنی، علی بن أحمد، سلافة العصر فی محاسن أهل العصر، قطر، مطبعةالابنا، بی‌تا.

 

مطهری، مرتضی، مجموعه آثار شهید مطهری، قم، انتشارت صدرا، 1378.

 

Gleave Robert Scripturalist Islam The History and Doctrines of the akhbari shii school; 2007 LIDEN BOSTON

 

Newman, Akhbari / Usuli Dispute Bulletin of the School of Oriental and African Studies, 15 (1992).