طبری و اختلاف قرائت در آیات الاحکام عبادی

علوم قرآن و حدیث

مقاله 4، دوره 48، شماره 2، بهمن 1395، صفحه 165-187   

نوع مقاله: پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/naqhs.v48i2.10277

نویسنده

روح الله نجفی^*

دانشگاه خوارزمی

چکیده

مقاله حاضر به بررسی نحوه تعامل طبری با پدیده اختلاف قرائت در ذیل آیات الاحکام عبادی می‌پردازد و نشان می‌دهد که وی به عنوان یکی از چهره‌های شاخص و متقدّم تفسیر نگاری، به نیکی برای خویش، حقّ داوری و اختیار نمودن وجهی از میان وجوه متعدّد قرائات را قائل است. بدینسان مفسّر ما گاه یک قرائت را به صورت مطلق اختیار کرده و قرائت مقابل آن را - به صراحت یا به تلویح- کنار می‌نهد. (گزینش مطلق) گاه نیز از میان دو قرائت مختلف، یکی را ترجیح داده ولی قرائت مرجوح را از عرصه قرائت‌های مجاز نمی‌راند. (گزینش نسبی) در مواضعی هم، هر دو قرائت مختلف را صواب تلقّی کرده و میان آن‌ها، انتخابی انجام نمی‌دهد. (پذیرش بی‌گزینش) افزون بر این سه، گاه طبری صرفاً به گزارش اختلاف قرائت اکتفا نموده بی آنکه در این باره داوری خود را بیان دارد. از دیگر سو، مفسّر ما برای گزینش مطلق یا نسبی یک قرائت به معیارهای ذیل استشهاد می‌جوید: اجماع قاریان معتبر، استفاضه و شهرت قرائت، رسم الخطّ مصاحف مسلمانان، اتقان معنایی-تفسیری آیه، ضوابط نحوی- بیانی، روایات سبب نزول، روایات حکایتگر قرائت رسول (ص) و گویش فصیح‌تر ومشهورتر. و در این میان، مهم‌ترین و پرکاربردترین معیاری که مفسّر ما در داوری‌های خود بدان تکیه دارد، اجماع قاریانی است که وی ایشان را «حجّت» می‌خواند.

کلیدواژه‌ها

اختلاف قرائت؛ اختیار قرائت؛ طبری؛ جامع البیان؛ آیات الاحکام

مراجع

ابن العربی، محمد بن عبدالله، احکام القرآن، دار احیاء الکتب العربیه، 1376 ق.

ابن جنی، عثمان بن جنی، المحتسب فی تبیین وجوه شواذ القراءات، قاهره، 1415- 1414 ق.

ابن جوزی، عبدالرحمن بن علی، تذکره الاریب فی تفسیر الغریب، بیروت، 1425 ق.

ابن خالویه، حسن بن احمد، مختصر فی شواذّ القرآن، مصر، 1934 م.

ابن درید، محمد بن حسن، جمهره اللغه، ترتیب و تصحیح: عادل عبد الرحمن البدری، مشهد، 1426 ق.

ابن عاشور، محمد الطاهر، التحریر و التنویر، بیروت، 1420 ق.

ابن عطیّه، عبد الحقّ بن غالب، المحرّر الوجیز، بیروت، 1413 ق.

ابن قتیبه، عبدالله بن مسلم، تفسیر غریب القرآن، داراحیاء الکتب العربیه، 1378 ق.

ابن مجاهد، احمد بن موسی، کتاب السبعه فی القراءات، تحقیق: شوقی ضیف، قاهره، 1972 م.

ابن منظور، محمّد بن مکرم، لسان العرب، بیروت، بی‌تا.

ابوالفتوح رازی، حسین بن علی، روض الجنان و روح الجنان، مشهد، 1366.

ابوحیان، محمد بن یوسف، البحر المحیط، بیروت، 1413 ق.

اخفش، سعید بن مسعده، کتاب معانی القرآن، تحقیق: هدی محمود قراعه، قاهره، 1411 ق.

آلوسی، محمود بن عبدالله، روح المعانی، بیروت، 1417 ق.

بازمول، محمدبن عمر، القرائات و اثرها فی التفسیر و الاحکام، ریاض،1417 ق.

بغوی، حسین بن مسعود، تفسیر البغوی المسمی معالم التنزیل، بیروت، 1415 ق.

جصّاص، احمد بن علی، احکام القرآن، بیروت، 1335 ق.

خطیب بغدادی، احمد بن علی، تاریخ بغداد او مدینه السلام، بیروت، بی‌تا.

خطیب، عبداللطیف، معجم القراءات، دمشق، 1422 ق.

خلیل بن احمد، کتاب العین، تحقیق: مهدی مخزومی و ابراهیم سامرائی، قم، 1414 ق.

راغب اصفهانی، حسین بن محمد، المفردات فی غریب القرآن، بیروت، 1426 ق.

رضا، محمد رشید، تفسیر القرآن الحکیم المشهور بتفسیر المنار، بیروت، 1426 ق.

زمخشری، محمود بن عمر، الکشاف، بی‌جا، 1366 ق.

شوکانی، محمد بن علی، فتح القدیر، بیروت، بی‌تا.

طبری، محمد بن جریر، جامع البیان عن تأویل آی القرآن، تحقیق: صدقی جمیل العطار، بیروت، 1415 ق.

عبدالقویّ، صبری عبدالرءوف محمّد، أثر القراءات فی الفقه الاسلامی، ریاض، 1418 ق.

عکبریّ، عبدالله بن حسین، املاء ما منّ به الرّحمن من وجوه الاعراب والقرائات، بیروت، 1399 ق.

فخر رازی، محمد بن عمر، التفسیر الکبیر، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بی‌تا.

فرّاء، یحیی بن زیاد، معانی القرآن، تحقیق: محمد علی نجار، دارالسرور، بی‌تا.

قیسی، مکی بن ابی‌طالب، الکشف عن وجوه القراءات السبع، دمشق، 1394 ق.

محقّق حلّی، جعفر بن حسن، شرائع الاسلام فی مسائل الحلال و الحرام، تعلیقات: سید صادق شیرازی، تهران، 1409 ق.

محلّی، محمد بن احمد، و سیوطی، عبدالرحمن بن ابی بکر، تفسیر الجلالین، مصر، 1312 ق.