جایگاه و فلسفه علم کلام در ساحت اندیشه غزالی

جستارهایی در فلسفه و کلام

مقاله 4، دوره 46، شماره 1، شهریور 1393، صفحه 97-118   

نوع مقاله: علمی پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/philosophy.v46i1.19423

نویسندگان

ابراهیم مهرابی¹؛ سید حسین سید موسوی^{* 2}؛ فرنگیس فرهود³

¹دانشگاه یاسوج

²دانشگاه فردوسی مشهد

³دنشگاه فردوسی مشهد

چکیده

هرچند غزالی آشکارا از فلسفه کلام سخنی به میان نیاورده است اما مولفه‌‌های آن را می توان در آثار وی پیداکرد؛ ازجمله، اوغایت کلام را، صیانت دین و عقیده تحقیقی یا تقلیدی دین‌دار، جلوگیری از ورود شبهه و تردید وپاسخ به آن و تدارکِ غایتِ قصوای کلام (سعادت)، می‌داند؛ جایگاه علم کلام درنظر او، گاهی، ابزاری و ثانوی وزمانی، علم کلی با ارزش ذاتی می‌باشد. از آنجائی که موجود، منحصر در خدا و ماسوی الله است و ماسوی، چیزی جز آیات آفاقی و انفسی خداوند نیست پس موضوع علم کلام در نهایت «وجود بماهو وجود» ومسائل آن، صفات ذاتی وجود می‌داند. به نظر وی، ایمان، تشکیکی بوده وحفظ تمامی مراتب آن واجب است لذا تکثر در شیوه و روش، از جمله روشِ عقلی برهانی، عقلی جدلی، نقلی، شهودی (وجدانی)، تجربی، موعظه‌ای، تقلیدی و... با رویکرد اقناعی وصیانت بخشی را توصیه می‌کند. او تعریف کلام را مبهم و چند وجهی رها می‌کند. تفصیل مطلب را باید در تضاعیف نوشتار جستجو کرد.

کلیدواژه‌ها

فلسفه کلام؛ کلام غزالی؛ موضوع کلام؛ مسائل علم کلام؛ روش کلام؛ متکلّم

مراجع

قرآن کریم

ابراهیمی دینانی،غلامحسین، «غزالی»، درحدیث اندیشه، به کوشش:عبدالله نصری،تهران، سروش، 1379.

ابراهیمی دینانی،غلامحسین، منطق و معرفت در نظر غزالی، تهران، امیرکبیر، چاپ اول، 1370.

ایزوتسو، توشی‌هیکو، مفهوم ایمان در کلام اسلامی، ترجمه: زهرا پورسینا، تهران، سروش، 1378.

حلی، علامه،حسن بن یوسف، نهایه المرام فی علم الکلام، تحقیق:فاضل عرفان،قم، م.ت.امام صادق (ع) ، 1419ق.

خسروپناه، عبدالحسین، کلام جدید، قم، مرکز مطالعات و پژوهش‌های فرهنگی حوزه علمیه، 1381.

خسروپناه، عبدالحسین، ،فلسفه‌‌های مضاف، قم، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی،1385.

خوانسار، محمد،منطق صوری، تهران، نشر آگاه،1362.

زرین‌کوب، عبدالحسین، فرار از مدرسه،تهران، امیرکبیر، چاپ چهارم، 1369.

سروش، عبدالکریم، قصه ارباب معرفت، مؤسسه فرهنگی صراط، چاپ اول،1373.

شعاری‌نژاد، علی‌اکبر، فلسفه آموزش و پرورش، تهران، امیرکبیر، چاپ ششم،1377.

غزالی، ابوحامد، احیاء علوم‌الدین، تقدیم: صدقی محمد جمیل‌، بیروت، لبنان، دارالفکر، 1421.

غزالی، ابوحامد، احیاء علوم‌الدین، ترجمة: مؤید‌الدین محمد خواندمی، تهران انتشارات علمی و فرهنگی، 1375.

غزالی، ابوحامد، الاقتصاد فی‌الاعتقاد، بیروت، لبنان، دارالکتب‌العلمیه، طبع1، 1409.

غزالی، ابوحامد، المستصفی من علم‌الصول، بیروت، دارصادر، طبع1، 1322.

غزالی، ابوحامد، المنقذ من‌الضلال (شک و شناخت)، ترجمه: صادق آئینه‌وند، تهران، امیرکبیر،1360.

غزالی، ابوحامد، کیمیای سعادت، به کوشش: حسین خدیوجم، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی، 1380.

غزالی، ابوحامد، مجموعه رسائل‌الامام‌الغزالی، بیروت لبنان، دارالکتب‌العلمیه، 1414.

غزالی، ابوحامد، میزان‌العمل تصحیح: سلیمان دنیا، ترجمه: علی‌اکبر کسمائی، تهران، سروش،1376.

غزالی، ابوحامد، المستصفی فی علم‌الاصول، بیروت، دارالنشر،دارالکتب‌العلمیه، بی تا.

الفاخوری،حنا،تاریخ فلسفه در اسلام،ترجمه:عبدالمحمدآیتی،تهران،انتشارات علمی و فرهنگی، 1377.

فرامرز قراملکی، احد، هندسه معرفتی کلام جدید، مؤسسه دانش و اندیشه معاصر، چاپ اول، 1378.

کسائی، نورالله، مدارس نظامیه و تأثیرات علمی و اجتماعی آن، امیرکبیر، تهران،چاپ سوم، 1374.

لاهیجی، عبدالرزاق، گوهر مراد، قم، موسسه تحقیقاتی امام صادق (ع)، نشر سایه، 1383.

لاهیجی، عبدالرزاق، شوارق الالهام فی شرح تجریدالکلام، قم، موسسه تحقیقاتی امام صادق (ع)، 1425ق.

محمد عبد السلام عبدالشافی، مجموعه آثارغزالی، از DVD المکتبه ‌الاسلامیه‌ الکبری ‌الشامله،1413ق.