تحلیل خطبه شِقشِقیّه با تکیه بر بافت‌شناسی اجتماعی- سیاسی، نظریه فراگفتمان و مبانی بلاغت

زبانشناسی و گویش های خراسان

مقاله 7، دوره 11، شماره 1، شهریور 1398، صفحه 173-192   

نوع مقاله: علمی - پژ‍وهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jlkd.2019.28688

نویسندگان

مریم سادات طیرانی¹؛ سید علی اصغر سلطانی^{* 2}؛ علی ربیع¹

¹دانشگاه آزاد اسلامی، واحد تهران جنوب

²دانشگاه باقرالعلوم

چکیده

ویژگی‌های برجسته زبانی و ادبی نهج‌البلاغه همواره مایه پژوهش‌های زبانی و ادبی بوده است. در این میان شقشقیه خطبه‌ای مهم است که افزون بر آموزه‌های اخلاقی، از بعد زبانی نیرومندی برخوردار است. از این رو این مقاله می‌کوشد تا از طریق ایجاد یک سه‌ضلعی هرمنوتیک متشکل از بافت‌شناسی سیاسی-اجتماعی، نظریه فراگفتمان و مبانی بلاغت، به درک و شناخت بهتری از لایه‌های پنهان خطبه شقشقیه دست یابد. در این راستا، از شیوه اسنادی و کتابخانه­ای برای جمع‌آوری داده­ها و تحلیل آنها، استفاده شده است. چارچوب نظری این پژوهش مبتنی بر حوزه بافت اجتماعی-سیاسی که خطبه در آن ایراد شده، شناسایی نشانگرهای فراگفتمان شامل نشانگرهای محاوره‌ای و تعاملی (مطابق با مدل هایلند، 2005) و فنون اقناع مخاطب از حیث روش‌های بنیادین بلاغت (اتوس، لوگوس، پاتوس) است. نتایج بررسی متن خطبه شِقشِقیّه، نشان داد که گذرها با بسامد 20 پرتکرارترین و چارچوب‌سازها و استنادها با بسامد 1، کم تکرارترین نشانگرهای محاوره‌ای هستند. همین‌طور، نگرش‌ها و خوداظهارها با بسامد 7 پرتکرارترین، و درگیرسازها با بسامد 2 کم تکرارترین نشانگرهای تعاملی هستند و هیچ نوع ارجاع درون متنی و عبارت احتیاطی در متن خطبه مشاهده نمی‌شود. همچنین، نشانگرهای محاوره‌ای پرتکرارتر از نشانگرهای تعاملی بودند. همچنین، تحلیل خطبه نشان داد که گفتمان امام علی(ع) در خطبه شِقشِقیّه که متنی نه کنایه‌وار بلکه پراستعاره است جلوه‌ای معرفتی دارد، چه گویی گوینده با مخاطبی غافل روبه‌رو است و لاجرم مسیر سخن می‌بایست به سوی هشدار به پیش رود. وجه غالب کلام امام علی(ع) در این خطبه عمدتاً متمرکز بر روش‌های بنیادین لوگوس و پاتوس است، زیرا بافت اجتماعی-سیاسی، وجود جنبه‌های عقلانی و البته احساسی در کنار هم را ایجاب می‌کرده‌است.

کلیدواژه‌ها

خطبه شِقشِقیّه؛ بافت اجتماعی-سیاسی؛ نظریه فراگفتمان؛ مبانی بلاغت

مراجع

1. ابن ابی الحدید، عبدالحمید. (1404ق). شرح نهج البلاغة، به کوشش محمد خوانساری. قم: کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی.

2. ابن اثیر، علی بن محمد. (1370). الکامل فی التاریخ، ترجمه سید محمد روحانی. تهران: انتشارات اساطیر.

3. ارسطو. (1343). فن شعر؛ ترجمه عبدالحسین زرین‌کوب. تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.

4. امامی‌فر، علی. (1379). اشارات تاریخى امام على(علیه السلام) در خطبه شقشقیه(2). سامانه نشریات معرفت. برگرفته از http://marifat.nashriyat.ir/node/1228#_73

5. بلاذری، احمد بن یحیی. (1397ق)، انساب الاشراف، تحقیق محمدباقر محمودی. بیروت: موسسة الاعلمی للمطبوعات.

6. پهلوان‏نژاد، محمدرضا، علی‏نژاد، بتول. (1391). بلاغت مقابله‏ای و بررسی فرا‏گفتمان در انشاهای توصیفی فارسی‌زبانان و فارسی‌آموزان عرب. پژوهشنامه آموزش زبان فارسی به غیرفارسی‌زبانان، 1(1)، 79-100.

7. رضی، شریف. (1378). نهج‌البلاغه؛ ترجمه سیدجعفر شهیدی. تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.

8. شهیدی، سیدجعفر. (1360). بهره ادبیات از سخنان علی علیه‌السلام؛ تهران: بنیاد نهج‎البلاغه.

9. صدیقی، کلثوم، ستایش مهر، عاطفه. (1394). بررسی تطبیقی "ارجاع" به‌عنوان یکی از عوامل "انسجام متنی" در نهج‌البلاغه (مطالعه‏ی موردپژوهانه‏ی ترجمه‏های فارسی و انگلیسی طاهره صفارزاده). فصلنامه پژوهشنامه نهج‌البلاغه، 3(12)، 25-42.

10. طالقانی، محمود. (1374). پرتوی از نهج‌البلاغه، مصحّح سیدمحمدمهدی جعفری. تهران: سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.

11. طباطبایی لطفی، سید عبدالمجید، قاسمی، طاهره. (1392). بررسی و طبقه‌بندی خطبه‌های نهج‌البلاغه از دیدگاه نظریه کنش گفتاری. سیاست متعالیه، 2(6)، 9-30.

12. عرب زوزنی، محمدعلی، و پهلوان‌نژاد، محمدرضا. (1393). بررسی ساختار آغازگری در خطبه جهاد نهج‌البلاغه براساس فرانقش متنی نظریه نظام‌مند نقش‌گرا. فصلنامه پژوهشنامه نهج‌البلاغه، 2(6): 17-37.

13. فتحی مظفری، رسول، مسبوق، سید مهدی، و قائمی، مرتضی. (1396). رهیافتی نو بر ترجمه‌های نهج‌البلاغه در پرتو تحلیل مؤلفه‌های معنایی واژگان. فصلنامه پژوهشنامه نهج‌البلاغه، 5(17): 21-40.

14. فیلیپ، م. (1381). میشل فوکو، ترجمه یعقوب موسوی. گفتمان، 5، 38-21.

15. کاظمی، فروغ. (1393). جستاری در نهج‌‌البلاغه از منظر نظریه زبانی کارگفت. صحیفه مبین ـ پژوهشنامه مطالعات تاریخی ـ زبان‌شناختی قرآن و حدیث، 20(55)، 7-38.

16. کرم‌پور، زهرا، حسومی، ولی‌الله، و خاکپور، حسین. (1394). اقناع مخاطب در نهج‌البلاغه، فصلنامه پژوهشنامه نهج‌البلاغه، 3(9)، 27-53.

17. کریمی، محمود، دل افکار، علیرضا، و جعفری، رضا. (1396)، مؤلفه‌های عقلانیت سیاسی مردم بر اساس نظام حق و تکلیف در نهج‌البلاغه. فصلنامه پژوهشنامه نهج‌البلاغه، 5(17): 75-93.

18. Amiryousefi, M., & Eslami Rasekh, A. (2010). Metadiscourse: Definitions, issues and its implications for English teachers. English Language Teaching, 3(4), 159-167.

19. Crismore, A., Markkanen, R., & Steffensen, M. S. (1993). Metadiscourse in persuasive writing: A study of texts written by American and Finnish university students. Written communication, 10(1), 39-71.

20. Gonzalez, R. A. (2005). Textual metadiscourse in commercial websites. Iberica: Revista de la Asociacion Europea de Lenguas para Fines Especificos (AELFE), (9), 33-52.

21. Harris Z. S. (1952). Discourse Analysis: A sample text. Language, 28(4), 1.

22. Harris, Z. S. (1959). The transformational model of language structure. Anthropological Linguistics, 27-29.

23. Hashemi, M. R., & Golparvar, S. E. (2012). Exploring metadiscourse markers in Persian news reports. International Journal of Social Science Tomorrow, 1(2), 1-6.

24. Hyland, K. (2000). Disciplinary discourses: Social interaction in academic genres. Harlow, UK: Longman.

25. Hyland, K. (2004). Disciplinary interactions: Metadiscourse in L2 postgraduate writing. Journal Of Second Language Writing, 13(2), 133-151.

26. Hyland, K. (2005). Metadiscourse: Exploring interaction in writing. Bloomsbury Publishing.

27. Hyland, K. (2017). Metadiscourse: What is it and where is it going?. Journal of pragmatics, 113, 16-29.

28. Hyland, K., & Tse, P. (2004). Metadiscourse in academic writing: A reappraisal. Applied linguistics, 25(2), 156-177.

29. Jalilifar, A., & Alipour, M. (2007). How explicit instruction makes a difference: Metadiscourse markers and EFL learners' reading comprehension skill. Journal of College Reading and Learning, 38(1), 35-52.

30. Simin, S. (2004). Metadiscourse knowledge and use in Iranian EFL writing. Unpublished Master‘s thesis, Isfahan University, Isfahan.

31. Tavakoli, M., Dabaghi, A., & Khorvash, Z. (2010). The effect of metadiscourse awareness on L2 reading comprehension: A case of Iranian EFL learners. English Language Teaching, 3(1), 92.

32. Thompson, G., & Thetela, P. (1995). The sound of one hand clapping: The management of interaction in written discourse. Text-Interdisciplinary Journal for the Study of Discourse, 15(1), 103-128.

33. Vande Kopple, W. J. (1985). Some exploratory discourse on metadiscourse. College Composition and Communication, 82-93.