سنت فعلی پیامبر(ص) و جایگاه آن در استنباط حکم از دیدگاه فریقین

فقه و اصول (Fiqh va uṣūl)

مقاله 3، دوره 46، شماره 2 - شماره پیاپی 97، شهریور 1393، صفحه 75-95   

نوع مقاله: پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/fiqh.v46i17.18142

نویسندگان

فاطمه اردستانی^{* 1}؛ عابدین مؤمنی²

¹دانشجوی دکتری فقه و مبانی حقوق اسلامی دانشگاه مذاهب اسلامی

²دانشیار دانشگاه تهران

چکیده

فعل و رفتار نبوی به عنوان بخشی از سنت، نوعی دلیل و حجت شرعی به شمار می‌رود. تبیین مفهوم و ماهیت فعل پیامبر(ص) و تحلیل برخورد علمای فریقین نسبت به این دلیل لبّی در فرایند استنباط حکم شرعی، جایگاهی مهم در اصول فقه اسلامی دارد.
با توجه به نظرات موجود، دو رویکرد کلی درباره افعال پیامبر(ص) وجود دارد؛ رویکرد اول آن‌که همه افعال حضرت(ص) به جز افعال خاص، تشریعی بوده و بر این اساس همه افعال دال بر حکم شرعی می‌باشند، و رویکرد دوم آن‌که با توجه به وجود دو شأن تشریعی و غیر تشریعی برای حضرت(ص)، علاوه بر افعال خاص از افعال طبیعی و افعال دنیوی نیز که در زمره افعال غیر تشریعی قرار دارند نمی‌توان حکم شرعی استنباط و استخراج نمود. اختلاف اصلی قائلان به دیدگاه‌های فوق ناشی از اختلاف در تقسیم افعال نبوی و صحت این تقسیم‌بندی است.
اما افعال بیانی، مهم‌ترین افعال صادره از پیامبر(ص) می‌باشند که صراحتاً قابلیّت استخراج حکم از آن‌ها وجود دارد، چنان‌که در فقه اسلامی خصوصاً در بخش عبادات بسیار مورد استفاده قرار گرفته‌اند.
افعال ابتدائی هم نوع آخر از افعال پیامبر(ص) هستند که به دو دستة معلوم الصفة و مجهول الصفه تقسیم می‌شوند؛ جمهور علمای فریقین در دسته اول قائل به مساوات امت با پیامبر(ص) در حکم بوده، امّا در دسته دوم اختلاف رأی بسیاری وجود دارد.

کلیدواژه‌ها

سنت فعلی پیامبر(ص)؛ شأن پیامبر(ص)؛ استنباط حکم؛ فریقین

مراجع

قرآن کریم

 

آل تیمیة، أحمد بن عبدالحلیم، المسودة فی أصول الفقه، تحقیق محمدمحیى الدین عبدالحمید، قاهره، نشر المدنی، بی‌تا.

 

آمدی، علی بن محمد، الإحکام فی اصول الأحکام، بیروت، المکتب الإسلامی، چاپ دوم، 1402ق.

 

ابن ابی الجمهور أحسائی، محمد بن علی، عوالی اللئالی، تحقیق آقا مجتبی عراقی، قم، مکتبة سید الشهداء، چاپ اول، 1404ق.

 

ابن قیّم جوزیة، محمد بن ابی بکر، زاد المعاد فی هدی خیر العباد، بیروت، مؤسسه الرسالة، 1415ق.

 

ابن منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، قم، نشر ادب الحوزه، 1405ق.

 

إسنوی، جمال الدین، نهایة السؤل شرح منهاج الوصول، بیروت، دار الکتب العلمیة، 1420ق.

 

اشقر، محمّد سلیمان، افعال الرسول(صلّی الله علیه و سلّم) و دلالتها علی الأحکام الشرعیّة، عمان، دار النفائس، 1430ق.

 

باکستانی، زکریا بن غلام، من أصول الفقه على منهج أهل الحدیث، بی‌جا، دار الخراز، چاپ اول، 1423ق.

 

بروجردی، حسین، جامع احادیث الشیعة، قم، بی‌نا، 1399ق.

 

بیضاوی، عبدالله بن عمر، انوار التنزیل و اسرار التأویل، بیروت، دار احیاء التراث العربی، چاپ اول، 1418ق.

 

بیهقی، احمد بن حسین، سنن الکبری، بی‌جا، دار الفکر، بی‌تا.

 

جرجانی، علی بن محمد، شرح المواقف، مطبعة السعادة، مصر، چاپ اول، 1325ق.

 

جصّاص، احمد بن علی، الفصول فی الأصول، تحقیق عجیل جاسم نشمی، بی‌جا، بی‌نا، چاپ اول، 1408ق.

 

جیزانی، محمد بن حسین، معالم اصول الفقه عند اهل السنّة و الجماعة، بی‌جا، دار ابن الجوزی، 1427ق.

 

حاج، ابن امیر، التقریر و التحبیر فی علم الأصول، بیروت، دار الفکر، 1418ق

 

حائری، محمد حسین، الفصول الغرویّة فی أصول الفقهیّة، قم، دار إحیاء العلوم الإسلامیّة، 1404ق

 

حرّ عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعة إلی تحصیل مسائل الشریعة، قم، مؤسسه آل البیت(ع) لإحیاء التراث، چاپ دوم، 1414ق.

 

حق پرست، شعبان، «تشریع نبوی در قرآن و سنّت»، فصلنامه مصباح، شماره 68، 1386، صص36-7.

 

حکیم، محمد تقی، السنّة فی الشریعة الإسلامیة، تهران، نشر مؤسسه البعثة، 1402ق.

 

حکیم، محمد تقی، اصول العامّة للفقه المقارن، بی‌جا، مرکز چاپ و نشر مجمع جهانی اهل البیت(ع)، چاپ دوم، 1427ق.

 

خلّاف، عبدالوهاب، علم اصول الفقه، بی‌جا، مؤسسه نوابغ الفکر، بی‌تا.

 

ذهبی، شمس الدین، تذکرة الحفّاظ، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بی‌تا.

 

رازی، فخر الدین، المحصول فی علم أصول الفقه، تحقیق طه جابر فیاض علوانی، بیروت، مؤسسه الرسالة، چاپ دوم، 1412ق.

 

رشاد، علی اکبر، «سنت پژوهی»، فصلنامه فقه و حقوق، سال اول، شماره3، 1383ش، صص42-7.

 

ریشهری، محمد، موسوعة الأحادیث الطبیة، قم، دار الحدیث، چاپ اول، 1425ق.

 

زرکشی، بدر الدین، البحر المحیط فی أصول الفقه، تحقیق محمد محمد تامر، بیروت، دار الکتب العلمیّة، 1421ق.

 

زلمی، مصطفی، خاستگاهای اختلاف در فقه مذاهب، ترجمه حسین صابری، مشهد، آستان قدس رضوی (بنیاد پژوهش های اسلامی)، 1375.

 

زمخشری، محمود، کشاف عن حقائق غوامض التنزیل، تحقیق محمد عبدالرحمن مرعشلی، بیروت، دار الکتاب العربی، چاپ سوم، 1407ق.

 

دهلوی، ولی الله، حجة الله البالغة، تحقیق سید سابق، قاهره، دار الکتب الحدیثة، بی‌تا.

 

سبحانی، جعفر، تهذیب الأصول، تقریرات بحث امام خمینی، قم، دار الفکر، 1367.

 

سبحانی، جعفر، مصادر الفقه الإسلامی و منابعه، بیروت، دار الأضواء، چاپ اول، 1419ق.

 

سرخسی، ابوبکر، اصول السرخسی، بیروت، دارالکتب العلمیة، 1414ق.

 

سیّد مرتضی علم الهدی، الذریعة إلی أصول الشریعة، تصحیح ابوالقاسم گرجی، تهران، نشر دانشگاه تهران، 1348.

 

شحود، علی بن نایف، «السنّة»، مفاهیم إسلامیّة، بی‌جا، بی‌نا، بی‌تا.

 

شحود، علی بن نایف، «السنّة وحی من ربّ العالمین فی امور الدنیا و الدین»، موسوعة البحوث و المقالات الإسلامیة، بی‌جا، بی‌نا، 1427ق.

 

شوکانی، محمد بن علی، ارشاد الفحول، تحقیق أحمد عزو عنایة، بی‌جا، دار الکتاب العربی، چاپ اول، 1419ق.

 

شوکانی، محمد بن علی، فتح القدیر الجامع بین فنی الروایة و الدرایة من علم التفسیر، بی‌جا، عالم الکتب، بی‌تا.

 

شوکانی، محمد بن علی، نیل الأوطار فی احادیث سید الأخبار، بیروت، دار الجیل، 1973م.

 

شهید اول، محمد بن مکّی العاملی، القواعد و الفوائد، تصحیح سید عبد الهادی حکیم، قم، کتاب فروشی مفید، چاپ اول(افست)‌، بی‌تا.

 

شهید ثانی، زین الدین بن علی العاملی، تمهید القواعد الأصولیّة و العربیّة، تحقیق عباس تبریزیان و دیگران، قم، دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه، چاپ اول، 1416ق.

 

شیبانی، احمد بن حنبل، المسند، بیروت، دار صادر، بی‌تا.

 

صابری همدانی، احمد، الهدایة إلی من له الولایة، تقریرات بحث آیة الله محمد رضا گلپایگانی، قم، دار القرآن الکریم، 1383ق.

 

طباطبایی، محمد حسین، سنن النبی(ص)، تحقیق محمد هادی فقهی، قم، مؤسسه النشر الإسلامی، چاپ سوم، 1417ق.

 

طباطبایی، محمد حسین، المیزان فی تفسیر القرآن، قم، دفتر انتشارات مدرسین حوزه علمیه، چاپ پنجم، 1417ق.

 

طوسی، محمد بن حسن، عدة الأصول، قم، بی‌نا، 1418ق.

 

طباطبایی، محمد حسین، المبسوط فی الفقه الإمامیّة، تصحیح محمد تقی کشفی، تهران، المکتبة المرتضویّة لإحیاء الآثار الجعفریّة، بی‌تا.

 

علّامه حلّی، حسن بن یوسف، مختلف الشیعة فی احکام الشریعة، قم، مؤسسه النشر الإسلامی، 1412ق.

 

علّامه حلّی، حسن بن یوسف، تذکرة الفقهاء(ط.ج)، قم، مؤسسه آل البیت لإحیاء التراث، چاپ اول، 1414ق.

 

علّامه حلّی، حسن بن یوسف، نهایة الوصول إلی علم الأصول، تحقیق ابراهیم بهادری، قم، مؤسسه الإمام الصادق(ع)، چاپ اول، 1426ق.

 

غزالی، محمّد، المستصفی فی علم الأصول، تحقیق محمد عبد السلام عبد الشافی، بیروت، دار الکتب العلمیة، 1417ق.

 

قشیری نیسابوری، مسلم بن حجاج، الجامع الصحیح، بیروت، دار الفکر، بی‌تا.

 

قمی، ابوالقاسم، قوانین الأصول، بی‌جا، بی‌نا، بی‌تا.

 

مجاهد، محمد، مفاتیح الأصول، بی‌جا، مؤسسه آل البیت، بی‌تا.

 

محقق حلّی، نجم الدین، معارج الأصول، تحقیق محمد حسین رضوی، قم، مؤسسه آل البیت(ع) للطباعة و النشر، چاپ اول، 1403ق.

 

مرتضوی لنگرودی، محمد حسن، جواهر الأصولیة، تقریرات بحث امام خمینی، بی‌جا، انتشارات حقوق اسلامی، چاپ پنجم، بی‌تا.

 

مشکینی، علی، اصطلاحات الأصول، قم، نشر الهادی، چاپ پنجم، 1413ق.

 

مکارم شیرازی، ناصر، الأمثل فی تفسیر کتاب الله المنزل، مدرسه امام علی بن ابیطالب(ع)، قم، چاپ اول، 1421ق.

 

نووی، محیی الدین، روضة الطالبین، تحقیق عادل احمد عبد الموجود و علی محمد معوض، بیروت، دار الکتب العربیة، بی‌تا.

 

نووی، محیی الدین ، المجموع شرح المهذّب، بی‌جا، دار الفکر، بی‌تا.