کارکردهای کیفی استفاده از روش «تحلیل محتوا» در فهم احادیث

علوم قرآن و حدیث

مقاله 1، دوره 49، شماره 1، فروردین 1396، صفحه 29-52   

نوع مقاله: پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/naqhs.v0i0.20984

نویسنده

محمد جانی پور^*

امام صادق

چکیده

تحولات جدید علوم حدیث در عصر حاضر را می‌توان پی آمدِ علل طبیعی و وضعی متعددی از جمله گسترش دانش بشری و ضرورت پاسخگویی دقیق و علمی به برخی اختلافات و تعارض‌های موجود در میان روایات دانست. این علل به همراه گسترش این دانش در طول پانزده قرن و عجین شدن آن با برخی ضرورت‌های پژوهشی باعث شده امروزه با پدیده‌های جدیدی در عرصه حدیث پژوهی مواجه باشیم. از جمله این پدیده‌ها، شکل گیری روش‌های تحقیق جدید به منظور پژوهش برای فهم بهتر احادیث است. به نظر می‌رسد آنچه امروز می‌تواند راهگشای فهم بسیاری از متون روایی و نصوص دینی باشد، تجزیه و تحلیل آن‌ها با استفاده از روش‌های علمی و دقیق است.
از جمله این روش‌های علمی، روش «تحلیل محتوا» است که پژوهش‌های انجام شده بر مبنای این روش، نشان داده است که تاکنون این روش از قابلیت‌های بسیار خوبی جهت فهم و نقد احادیث برخوردار بوده و از همین روی پیشنهاد می‌شود محققان و پژوهشگران عرصه علوم دینی به جهت استفاده بهینه از دانش خود و عرضه بهینه آن به گروه‌های مختلف جامعه، از این روش در تحقیقات خود نیز بهره بگیرند. این پژوهش به دنبال آن است تا ضمن بیان برخی از کارکردهای کیفی استفاده از این روش در حوزه فهم احادیث، به معرفی این روش تحقیق میان رشته‌ای بپردازد. مثال‌های بیان شده در این مقاله، تحقیقاتی هستند که مؤلف با استفاده از این روش انجام داده است.

کلیدواژه‌ها

حدیث؛ نقد حدیث؛ متون روایی؛ تحلیل محتوا؛ کارکردهای کیفی

مراجع

قرآن کریم.

ابن ابی زینب، محمد بن ابراهیم، الغیبة، تهران: نشر صدوق، 1397 ق.

ابن بابویه، محمد بن علی، عیون أخبار الرضا علیه السلام، تهران: نشر جهان، 1378 ق.

ابن بابویه، محمد بن علی، کمال الدین و تمام النعمة،‌ قم: دارالکتب الاسلامیة، چاپ دوم،‌ 1395 ق.

ابن حنبل، احمد بن محمد، المسند، قاهره: دارالحدیث، 1416 ق.

ابن شهر آشوب، محمد بن علی، مناقب آل ابی طالب، قم: مؤسسه انتشارات علامه، 1379 ق.

ابن طاوس، علی بن موسی، مهج الدعوات و منهج العبادات، قم: دارالذخائر، چاپ اول، 1411 ق.

ابوغالب زراری، احمد بن محمد، رسالة أبی غالب الزراری إلی ابن ابنه فی ذکر آل أعین، قم: مرکز البحوث و التحقیقات الإسلامیة، 1369.

اربلی، علی بن عیسی، کشف الغمة فی معرفة الأئمة، تبریز: انتشارات مکتبة بنی‌هاشمی، 1381 ق.

امین، احمد، ضحی الاسلام، بیروت: دارالکتب العلمیة، چاپ سوم، 2010 م.

امین، محسن، أعیان الشیعة، بیروت: دار التعارف، 1403 ق.

باردن، لورنس، تحلیل محتوا، ترجمه ملیحه آشتیانی و محمد یمنی دوزی، تهران: انتشارات دانشگاه شهید بهشتی، 1375.

بحرانی، هاشم بن سلیمان، حلیة الأبرار فی أحوال محمد و آله الأطهار (ع)، قم: مؤسسة المعارف الإسلامیة، 1411 ق.

بحرانی، هاشم بن سلیمان، مدینة معاجز الأئمة الاثنی عشر و دلائل الحجج علی البشر، قم: مؤسسة المعارف الإسلامیة، 1413 ق.

بسطام، عبد الله و حسین، طب الأئمة علیهم السلام، قم: نشر رضی، 1411 ق.

جانی پور، محمد و رضا شکرانی، «ره‌آوردهای استفاده از روش «تحلیل محتوا» در فهم احادیث»، مجله پژوهش‌های قرآن و حدیث دانشگاه تهران، سال 46، شماره 2، (1392)، صص 27-57.

جانی پور، محمد، «سیاست و مدیریت سیاسی از منظر امیرالمؤمنین علی (ع)»، فصلنامه پژوهش دینی، شماره 11، (1390).

جانی پور، محمد، اخلاق در جنگ؛ تحلیل محتوای مکاتبات امیرالمؤمنین و معاویه، تهران: دانشگاه امام صادق (ع)، 1390.

جانی پور، محمد، تحلیل محتوای ادعیه صحیفه رضویه، تهران: دانشگاه امام صادق (ع)، ویژه نامه همایش صحیفه رضویه، 1391.

جباری، محمد رضا، سازمان وکالت و نقش آن در عصر ائمه (ع)، قم: مؤسسه آموزش پژوهشی امام خمینی (ره)، چاپ اول، 1382.

چوبینه، مهدی، طرح مطالعاتی راهنمای برنامه درسی، تهران: سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی، 1380.

حر عاملی، محمد بن حسن، إثبات الهداة بالنصوص و المعجزات، بیروت: انتشارات اعلمی، 1425 ق.

حر عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعه، تهران: المکتبه الاسلامیه، 1391 ق.

حموی، محمد بن اسحاق، أنیس المؤمنین، تهران: بنیاد بعثت، 1363.

خزعلی، ابوالقاسم، موسوعة الامام الهادی (ع)، قم: مؤسسة ولی عصر (عج)، چاپ اول، 1426 ق.

زرکشی، محمد بن عبدالله، البرهان فی علوم القرآن، به‌کوشش یوسف مرعشلی، بیروت: دارالمعرفة، چاپ دوم، 1415 ق.

صدر،‌ محمد، تاریخ الغیبة، بیروت:‌ دارالتعارف، 1412 ق.

صفار، محمد بن حسن، بصائر الدرجات فی فضائل آل محمد، قم: مکتبة آیة الله المرعشی النجفی، 1404 ق.

طبرسی، احمد بن علی، الاحتجاج علی أهل اللجاج، مشهد: نشر مرتضی، 1403 ق.

طبرسی، فضل بن حسن، إعلام الوری بأعلام الهدی، قم: آل البیت، 1417 ق.

طبرسی، فضل بن حسن ، الغیبه للحجة، قم: مؤسسه معارف اسلامی، چاپ اول، 1411 ق.

طوسی، محمد بن حسن، الغیبة، قم: دار المعارف الإسلامیة، 1411 ق.

طوسی، محمد بن حسن، تهذیب الاحکام، تهران، دارالکتب الاسلامیه، چاپ چهارم، 1365.

عبد الوهاب، حسین، عیون المعجزات، قم: مکتبة الداوری، بی‌تا.

عیاشی، محمد بن مسعود، التفسیر، تحقیق سید هاشم رسولی محلاتی، تهران: المکتبة العلمیة الإسلامیة، 1412 ق.

فیض کاشانی، محمد بن شاه مرتضی، الوافی، تصحیح ضیاء الدین حسینی اصفهانی، اصفهان: کتابخانه امیرالمؤمنین علی (ع)، 1406 ق.

قرشی، باقر شریف، زندگانی امام هادی (ع)، سید حسن اسلامی، قم: انتشارات جامعه مدرسین، چاپ چهارم، 1375.

قطب راوندی، سعید بن هبةالله، الخرائج و الجرائح، قم: مؤسسه امام مهدی (عج)، چاپ اول،‌ 1409 ق.

کریپندورف، کلوس، مبانی روش شناسی تحلیل محتوا، ترجمه هوشنگ نائینی، انتشارات روش، 1378.

کشی، محمد بن عمر، رجال الکشی (اختیار معرفة الرجال)، مشهد: دانشگاه مشهد، 1348.

کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تهران: دارالکتب الاسلامیة، چاپ چهارم، 1365.

کیوی، ریمون و کامپنهود، لوک وان، روش تحقیق در علوم اجتماعی، ترجمه عبدالحسین نیک گهر، تهران: انتشارات توتیا، چاپ ششم، 1381.

مجلسی، محمد باقر بن محمد تقی، بحار الانوار، بیروت: موسسة الوفاء، 1404 ق.

مسعودی، علی بن حسین، إثبات الوصیة للإمام علی بن أبی طالب، قم: انتشارات انصاریان، 1426 ق.

معارف، مجید، تاریخ حدیث شیعه، تهران: انتشارات دانشگاه تهران، چاپ دوم، 1383.

مفید، محمد بن محمد، الارشاد فی معرفة حجج الله علی العباد، قم: کنگره جهانی هزاره شیخ مفید، چاپ اول، 1413 ق.

نباطی بیاضی، علی، الصراط المستقیم إلی مستحقی التقدیم، نجف: المکتبة الحیدریة، 1384 ق.

هولستی، آل. آر، تحلیل محتوا در علوم اجتماعی و انسانی، ترجمه نادر سالارزاده امیری، تهران: انتشارات دانشگاه علامه طباطبایی، 1373.