پژوهشی در مفهوم و حجیت ارتکاز متشرّعه در بیان فقیهان شیعه

فقه و اصول (Fiqh va uṣūl)

مقاله 4، دوره 46، شماره 2 - شماره پیاپی 97، شهریور 1393، صفحه 121-139   

نوع مقاله: پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/fiqh.v46i17.12791

نویسنده

ابوالفضل علیشاهی قلعه جوقی^*

استادیار گروه فقه و مبانی حقوق اسلامی دانشگاه یاسوج

چکیده

سیره در فقه شیعه از جایگاه ویژه‌ای برخوردار بوده و به عنوان مهم‌ترین دلیل در احکام امضایی اسلام بکار رفته است، فقیهان شیعه به عنوان یکی از ادلّه استنباط احکام از آن بهره گرفته تا آنجا که آن را از اجماع بالاتر دانسته و حجیت سیره را به سبب امضا و یا عدم ردع از سوی معصوم (علیه السلام) پذیرفته‌اند.
در گذر تاریخ استنباط، اصطلاح نوینی بوجود آمد که همسوی با سیره به عنوان مدرک برای استنباط احکام بکار گرفته شد و فقیهان آن را ارتکاز متشرّعه نامیدند. ارتکاز متشرّعه، ثبوت و استقرار مفهومی در ذهن متدیّنان است که به راحتی نمی‌توان از آن دست کشید و گاه به سلوک و رفتار بیرونی نیز می‌انجامد و گاه در حدّ ذهنی‌بودن باقی می‌ماند. این‌که فقها در آثار خود در برخی احکام به ارتکاز استناد کرده‌اند، نمایان‌گر آن است که ارتکاز از دیدگاه ایشان حجت است. ارتکاز مفهومی جدای از سیره است و شایسته است تحت عنوانی جدای از سیره به آن پرداخته شود، هرچند مانند سیره، قرینه‌ای لبی به‌شمار می‌رود و در بسیاری از موارد منشأ ظهور برای ادلّه می‌گردد.
در این پژوهش تلاش شده است، پس از تعریف سیره و ارتکاز متشرّعه و اثبات شرایط حجیت آن‌ها، به مقایسه این دو اصطلاح پرداخته شود و اشتراکات و تمایزات آن‌ها روشن گردد و سپس به مواردی که می‌توانند منشأهایی برای ارتکاز به‌شمار آیند، اشاره شده است.

کلیدواژه‌ها

سیره؛ عقلا؛ ارتکاز؛ متشرّعه

مراجع

قرآن کریم.

 

ابن منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، بیروت، نشر الادب و الحوزه، 1405ق.

 

استرآبادی، امین، فوائد المدنیه، تبریز، نشر مشهدی اسد آقا، 1321ق.

 

اسماعیل پور قمشه‌ای، محمد علی، البراهین الواضحات- دراسات فی القضاء، قم، بی‌نا، 1421ق.

 

امام خمینی، روح الله، الاجتهاد و التقلید، تهران، موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، 1418ق.

 

امام خمینی، روح الله، الرسائل، تحقیق از مجتبی تهرانی، قم، موسسه اسماعیلیان، 1385ق.

 

امام خمینی، روح الله، انوار الهدایه فی التعلیقه علی الکفایه، قم، موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، 1414ق.

 

امام خمینی، روح الله، تهذیب الاصول، تقریر از جعفر سبحانی، قم، دار الفکر، 1367.

 

انصاری، محمد علی، الموسوعه الفقهیه المیسره، قم، مجمع الفکر الاسلامی، 1418ق.

 

انصاری، مرتضی، فرائد الاصول، قم، مجمع الفکر الاسلامی، 1419ق.

 

آخوند خراسانی، محمد کاظم، کفایة الاصول، تهران، انتشارات خرسندی، 1389.

 

بحرانی، محمد سند، فقه المصارف والنقود، تقریر از مصطفی اسکندری، قم، مکتبه فدک، 1428ق.

 

بروجردی، محمد تقی، الاجتهاد والتقلید، قم، دفتر انتشارات اسلامی، بی‌تا.

 

جعفری لنگرودی، محمد جعفر، دانشنامه حقوقی، تهران، دانشگاه تهران، 1345.

 

جناتی، منابع اجتهاد از دیدگاه مذاهب اسلامی، تهران، کیهان، 1370.

 

جوهری، اسماعیل بن حمّاد، الصّحاح تاج اللغة و صحاح العربیة، تحقیق از احمد عبد الغفور عطّار، بیروت، دار العلم للملایین، 1407ق.

 

حائری یزدی، عبد الکریم، کتاب الصلاه، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، 1362.

 

حر عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعه الی تحصیل مسائل الشریعه، قم، موسسه آل البیت، 1414ق.

 

حسینی سیستانی، علی، قاعدة لا ضرر و لا ضرار، قم، مکتبه آیه الله السید السیستانی، 1414ق.

 

حسینی شیرازی، صادق، بیان الاصول، قم، دار الانصار، 1427ق.

 

حکیم، محمّد تقی، الاصول العامة للفقه المقارن: مدخل الی دراسة الفقه المقارن، [بی‌جا]، مؤسسة آل البیت للطباعة والنشر، 1979م.

 

حکیم، محسن، مستمسک العروة الوثقی، قم، مکتبة آیة الله العظمی المرعشی النجفی، 1404ق.

 

خمینی، مصطفی، تحریر العروه الوثقی، تهران، موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، 1418ق.

 

خویی، ابوالقاسم، التنقیح فی شرح العروه الوثقی، تقریر از علی غروی، قم، آقای لطفی، 1418ق.

 

خویی، ابوالقاسم، محاضرات فی اصول الفقه، تقریر از محمد اسحاق فیاض، قم، موسسه النشر الاسلامی، 1419ق.

 

زحیلی، وهبه، اصول الفقه الاسلامی، تهران، دارالاحسان، 1417ق.

 

شاطبی، ابراهیم بن موسی، الموافقات فی اصول الشریعه، تحقیق از عبد الله درّاز، بیروت، دار المعرفه، 1421ق.

 

شاهرودی، محمود، کتاب الحج، تقریر از ابراهیم جناتی، قم، موسسه انصاریان، 1402ق.

 

شاهرودی، محمود، فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل البیت (علیه السلام)، قم، موسسه دایره المعارف فقه اسلامی، 1426ق.

 

شبّر، علی، العمل الابقی فی شرح العروه الوثقی، نجف، مطبعه النجف، 1383ق.

 

شهید اول، محمد بن مکی، القواعد و الفوائد، مشهد، دانشگاه فردوسی، 1372.

 

شهید ثانی، زین الدین بن علی، الروضه البهیه فی شرح اللمعه الدمشقیه، تحقیق از محمد کلانتر، قم، مکتبه الداوری، 1410ق.

 

شهید ثانی، زین الدین بن علی ، روض الجنان فی شرح ارشاد الاذهان، قم، موسسه آل البیت، بی‌تا.

 

صافی گلپایگانی، علی، ذخیره العقبی فی شرح العروه الوثقی، قم، گنج عرفان، 1427ق.

 

صدر، محمد باقر، بحوث فی شرح العروه الوثقی، تحقیق از محمود هاشمی، قم، مجمع الشهید الصدر، 1408ق.

 

صدر، محمد باقر، بحوث فی علم الاصول، قم، الغدیر، 1417ق.

 

صدر، محمد باقر، دروس فی علم الاصول، بیروت، دار المنتظر، 1405ق.

 

صدر، محمد باقر، «فهم اجتماعی از نصوص در فقه امام صادق (علیه السلام)»، فقه اهل بیت، ش 8، صص 96-101، زمستان 1375

 

طوسی، محمد بن حسن، الاقتصاد، تهران، مکتبه جامع چهلستون، 1400ق.

 

عراقی، ضیاء الدین، تعلیقه استدلالیه علی العروه الوثقی، قم، موسسه النشر الاسلامی، 1361ق.

 

عراقی، ضیاء الدین، نهایه الافکار، تقریر از محمد تقی بروجردی، قم، موسسه النشر الاسلامی، 1405ق.

 

عراقی، ضیاء الدین، مقالات الاصول، قم، مجمع الفکر الاسلامی، 1428ق.

 

علامه حلی، حسن بن یوسف، تذکره الفقهاء، قم، موسسه آل البیت، 1414ق.

 

فاضل لنکرانی، محمد، تفصیل الشریعه فی شرح تحریر الوسیله (الغصب، احیاء الموات و ...)، قم، مرکز فقهی ائمه اطهار، 1429.

 

فراهیدی، خلیل بن احمد، العین، تحقیق از مهدی مخزومی و ابراهیم سامرائی، قم، موسسه دار الهجره، 1410ق.

 

فیاض کابلی، محمد اسحاق، الاراضی- مجموعه دراسات و بحوث فقهیه استدلالیه، قم، دار الکتاب، 1410ق.

 

فیض، علیرضا، مبادی فقه و اصول، تهران، دانشگاه تهران، 1384.

 

کاظمی، محمد علی، فوائد الاصول، قم، موسسه نشر اسلامی، 1374.

 

مرکز اطلاعات و مدارک اسلامى، فرهنگ نامه اصول فقه، قم، چاپ اول، 1389.

 

مشکینی، علی، مصطلحات الفقه، قم، نشر الهادی، 1379.

 

مصطفوی، حسن، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، تهران، مرکز الکتاب للترجمه والنشر، 1402ق.

 

مظفر، محمدرضا، اصول الفقه، قم، دارالفکر، 1425ق.

 

مفید، محمد بن محمد، اوائل المقالات، بیروت، دارالمفید، 1414ق.

 

نایینی، محمد حسین و عراقی، ضیاء الدین، الرسائل الفقهیه، تقریر از ابوالفضل نجم آبادی، قم، انتشارات موسسه معارف اسلامی امام رضا (علیه السلام)، 1421ق.

 

وحید بهبهانی، محمد باقر، الفوائد الحائریه، قم، مجمع الفکر الاسلامی، 1415ق.

 

یزدی، محمد کاظم طباطبایی، العروه الوثقی فیما تعم به البلوی (المحشی)، تصحیح از احمد محسنی سبزواری، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1419ق.