حدیث قرب نوافل، مفهوم‌شناسی و کاربرد آن در تفسیر تسنیم

علوم قرآن و حدیث

مقاله 1، دوره 49، شماره 1 - شماره پیاپی 98، فروردین 1396، صفحه 123-148   

نوع مقاله: پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/naqhs.v0i0.19969

نویسندگان

طاهره ناجی صدره¹؛ علی اکبر ربیع نتاج^{* 2}؛ عباس اسماعیلی زاده³

¹مازندران

²دانشگاه مازندران

³فردوسی

چکیده

از برجسته‌ترین جلوه‌های عرفانی تفسیر تسنیم، استناد مکرّر مفسر به حدیث قدسی «قرب نوافل» است؛ این حدیث که در بین عارفان و اهل معنا بسیار مشهور است، بر این معنا تکیه دارد که انسان در اثر انجام نوافل، محبوب خدا شده و در نتیجه، پروردگار متعال مجاری ادراکی و تحریکی او را بر عهده می‌گیرد. این پژوهش از طریق بررسی مهم‌ترین موارد استناد مفسر به حدیث مزبور و مقایسه با نوع استناد دیگر تفاسیر به‌ویژه تفاسیر عرفانی، بر آن است تا جایگاه ویژه و بدیع آن را در تسنیم به عنوان یکی از مهم‌ترین جلوه‌های روایی و عرفانی آن نشان دهد؛ جلوه‌ای که مبانی عرفان اسلامی در آن با تکیه بر سنت صحیح ارائه شده است. شرح دقیق مراد آیات، حلّ معضلات تفسیری و پاسخ به برخی از شبهات مربوط به عصمت انبیا و ائمه علیهم السلام به استناد حدیث قرب نوافل، از مصادیق کاربرد این حدیث در تفسیر تسنیم است.

کلیدواژه‌ها

تفسیر تسنیم؛ حدیث قرب نوافل؛ تفاسیر عرفانی؛ جوادی آملی

مراجع

ابن أبی الحدید، عبد الحمید بن هبة الله، شرح نهج البلاغة، تصحیح ابراهیم، محمد ابوالفضل، مکتبة آیة الله المرعشی النجفی، قم، 1404 ق.

ابن بابویه، محمد بن علی، التوحید، مصحّح: هاشم حسینی، قم، جامعه مدرسین، 1398 ق.

ابن بابویه، محمد بن علی، عیون أخبار الرضا علیه السلام، مصحّح: مهدی لاجوردی، تهران، نشر جهان، 1378 ق

ابن حنبل، احمد بن محمد، المسند، بیروت، دار صادر، بی‌تا.

ابن رجب، عبدالرحمن‌بن احمد، جامع العلوم والحکم، تحقیق شعیب الأرناؤوط- إبراهیم باجس، الجزائر، دار الهدی عین ملیلة، بی‌تا.

ابن شهرآشوب، محمد بن علی، متشابه القرآن و مختلفه، قم، نشر بیدار، 1410 ق.

ابن عاشور، محمد طاهر، التحریر و التنویر، بی‌جا، بی‌تا.

ابن عجیبه، احمد بن محمد، البحر المدید فی تفسیر القرآن المجید، دکترحسن عباس زکی، قاهره، 1419 ق.

ابن عربی، محمد بن علی، الفتوحات المکیة، بیروت، دار صادر، بی‌تا.

ابن عربی، محمد بن علی، تفسیر ابن عربی، بیروت، داراحیاء التراث العربی، 1422 ق.

ابن عربی، محمد بن علی، رحمة من الرحمن فی تفسیر و اشارات القرآن، محمود محمود غراب، 1431 ق.

ابن عطیه آندلسی، عبدالحق بن غالب، المحرّر الوجیز فی تفسیر الکتاب العزیز، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1422 ق.

ابوالفتوح رازی، حسین‌بن‌علی، روض‌ الجنان ‌و روح ‌الجنان فی تفسیر القرآن، مشهد، بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی، 1408 ق.

ابوحیان، محمد بن یوسف، البحر المحیط فی التفسیر، بیروت، دار الفکر، 1420 ق.

امین، محسن، اعیان الشیعة، تحقیق حسن امین، دار التعارف للمطبوعات، بیروت –لبنان، 1370 ق.

امین، نصرت، مخزن العرفان فی‌ تفسیر القرآن، تهران، نهضت زنان مسلمان، 1361.

آل سعدی، عبدالرحمن بن ناصر، تیسیر الکریم الرحمن، بیروت، مکتبة النهضة العربیه، 1408 ق.

آملی، حیدر بن علی، تفسیر المحیط الأعظم و البحر الخضم، تهران، انتشارات وزارت ارشاداسلامی، 1422 ق.

آملی، حیدر بن علی، جامع الأسرار و منبع الانوار، انتشارات علمی و فرهنگی وزارت فرهنگ و آموزش عالی، 1368.

بحر العلوم، محمد مهدی، الفوائد الرجالیة، تهران، مکتبة الصادق، 1363.

بخاری، محمد بن اسماعیل، الجامع الصحیح، بیروت، دار الفکر، بی‌تا.

بروجردی، حسین، تفسیر الصراط المستقیم، قم، مؤسسه انصاریان، 1416 ق.

بغوی، حسین بن مسعود، معالم التنزیل فی تفسیرالقرآن، بیروت، داراحیاء التراث العربی، 1420 ق.

بهایی، محمد بن حسین، الاربعون حدیثاً، قم، مؤسسه النشر الاسلامی، ۱۴۱۵ ق.

بیضاوی، عبدالله بن عمر، أنوار التنزیل و أسرار التأویل، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1418 ق.

ترکه اصفهانی، علی بن محمد، شرح فصوص الحکم، قم، بیدار، 1378.

تستری، سهل بن عبدالله، تفسیر التستری، بیروت، منشورات محمدعلی بیضون – دار الکتب العلمیة، 1423 ق.

تقوایی، علی اکبر و هادی محمودی نژاد، «تأملی در انگاره‌های عرفانی در هنر اسلامی»، کتاب ماه هنر، آذر و دی 1385، ش 99-100.

ثعالبی، عبدالرحمن بن محمد، جواهر الحسان فی تفسیر القرآن، بیروت، داراحیاء التراث العربی، 1418 ق.

ثعلبی، احمد بن محمد، الکشف و البیان عن تفسیر القرآن، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، 1422 ق.

جامی، عبدالرحمن بن احمد، نقد النّصوص فی شرح نقش الفصوص، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1370.

جرجانی، حسین بن حسن، جلاء الأذهان و جلاء الأحزان، انتشارات دانشگاه تهران، 1377.

جصّاص، احمد بن علی، احکام القرآن، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1405 ق.

جوادی آملی، عبدالله، ادب توحیدی انبیاء در قرآن، قم، اسراء، 1389.

جوادی آملی، عبدالله، تحریر تمهید القواعد، مصحّح: حمید پارسانیا، قم، نشر اسراء، 1387.

جوادی آملی، عبدالله، تسنیم، قم، نشر اسراء، 1387.

جوادی آملی، عبدالله، تفسیر موضوعی قرآن کریم، قم، نشر اسراء، 1380.

جوادی آملی، عبدالله، حکمت عبادات، قم، نشر اسراء، 1378.

جوادی آملی، عبدالله، سرچشمه اندیشه، قم، نشر اسراء، 1389.

جوادی آملی، عبدالله، شریعت در آینه معرفت، قم، نشر اسراء، 1387.

جوادی آملی، عبدالله، قرآن حکیم از منظر امام رضا علیه السلام، قم، نشر اسراء، 1382.

جوادی آملی، عبدالله، منزلت عقل در هندسه معرفت دینی، قم، نشر اسراء، 1386.

حائری تهرانی، علی، مقتنیات الدّرر و ملتقطات الثمر، تهران، دارالکتب الاسلامیه، 1377.

حرّ عاملی، محمد بن حسن، الفوائد الطوسیة، تهران، المطبعة العلمیة، 1402 ق.

حسن زاده آملی، حسن، ممدّ الهمم در شرح فصوص الحکم، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1378.

حسینی شاه عبدالعظیمی، حسین بن احمد، تفسیر اثنا عشری، تهران، انتشارات میقات، 1363.

حقی بروسوی، اسماعیل، روح البیان، بیروت، دار الفکر، بی‌تا.

حویزی، عبد علی بن جمعه، تفسیر نورالثقلین، قم، انتشارات اسماعیلیان، 1415 ق.

خمینی، روح الله، تفسیر سوره حمد، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (ره)، 1378.

خمینی، روح الله، شرح چهل حدیث، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (ره)، 1386.

خمینی، روح الله، شرح دعای سحر، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (ره)، 1386.

خمینی، مصطفی، تفسیر القرآن الکریم، مؤسسه تنظیم و نشرآثارامام خمینی (ره)، 1418 ق.

خوارزمی، حسین بن حسن، شرح فصوص الحکم، تهران، انتشارات مولی، 1368.

داور پناه، ابوالفضل، انوار العرفان فی تفسیر القرآن، تهران، انتشارات صدر، 1375.

دروزة، محمدعزّت، التفسیر الحدیث، قاهره، دارإحیاء الکتب العربیة، 1383 ق.

ذهبی، محمد بن احمد، سیر أعلام النبلاء، بیروت، مؤسسة الرسالة، 1413 ق.

رودگر، محمد جواد، شهد شهود (بررسی سیره عرفانی علامه جوادی آملی)، قم، مرکز پژوهش‌های اسلامی صدا و سیما، چاپ اول، 1388.

زمخشری، محمود بن عمر، الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل، بیروت، دارالکتب العربی، 1407 ق.

سجّادی، جعفر، فرهنگ معارف اسلامی، تهران، شرکت مترجمان و مؤلفان ایران، 1362.

سلطانعلیشاه، سلطانمحمد بن حیدر، بیان السعادة فی مقامات العبادة، بیروت، مؤسسة الأعلمی للمطبوعات، 1408 ق.

سیوطی، عبدالرحمن بن ابی‌بکر، الدّر المنثور فی تفسیر المأثور، قم، کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی، 1404 ق.

صادقی تهرانی، محمد، الفرقان فی تفسیر القرآن بالقرآن، قم، انتشارات فرهنگ اسلامی، 1365.

صدر الدین شیرازی، محمد بن ابراهیم، تفسیر القرآن الکریم، قم، انتشارات بیدار، 1366.

صدر الدین شیرازی، محمد بن ابراهیم، شرح أصول الکافی، مصحح: محمد خواجوی، تهران، مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی، 1383.

صفی علیشاه، حسن بن محمد باقر، تفسیر صفی، تهران، انتشارات منوچهری، 1378.

طالقانی، محمود، پرتوی از قرآن، تهران، شرکت سهامی انتشار، 1362.

طباطبایی، محمد حسین، المیزان فی تفسیر القرآن، قم، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، 1417 ق.

طبرانی، سلیمان بن احمد، المعجم الکبیر، دار احیاء التراث العربی، بی‌تا.

طبرسی، احمد بن علی، الاحتجاج علی أهل اللّجاج،مصحّح:محمد باقر خرسان، مشهد، نشر مرتضی، 1403 ق.

طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، تهران، انتشارات ناصرخسرو، 1372.

طوسی، محمد بن حسن، التبیان فی تفسیر القرآن، دار احیاء التراث العربی، بیروت، بی‌تا.

طیب، عبد الحسین، اطیب البیان فی تفسیر القرآن، تهران، انتشارات اسلام، 1378.

علم الهدی، علی بن حسین، الناصریات، تحقیق مرکز البحوث و الدراسات العلمیة، رابطه الثقافة والعلاقات الإسلامیة مدیریة الترجمة والنشر، 1417 ق.

غزالی، محمد بن محمد، احیاء علوم الدین، بیروت- لبنان، دارالکتب العربی، بی‌تا.

فخر رازی، محمد بن عمر، مفاتیح الغیب، بیروت، داراحیاء التراث العربی، 1420 ق.

فراهی هروی، معین الدین، تفسیر حدائق الحقائق، جعفر سجّادی، انتشارات دانشگاه تهران، چاپ دوم، 1357.

فیض کاشانی، محمد بن شاه مرتضی، الأصفی فی تفسیر القرآن، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، 1418 ق.

فیض کاشانی، محمد بن شاه مرتضی، تفسیر الصافی، تهران، انتشارات الصدر، 1415 ق.

قرشی، علی اکبر، تفسیر احسن الحدیث، تهران، بنیاد بعثت، 1377.

قشیری، عبدالکریم بن هوازن، لطایف الاشارات، مصر، الهیئة المصریة العامه للکتاب، بی‌تا.

قطب، سید، فی ظلال القرآن، بیروت- قاهره، دارالشروق، 1412 ق.

قمی مشهدی، محمد بن محمدرضا، کنز الدقائق و بحر الغرائب، تهران، انتشارات وزارت ارشاد اسلامی، 1368.

قونوی، صدر الدین محمد، إعجاز البیان فی تفسیر أم القرآن، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، 1381.

قیصری، داود بن محمود، شرح فصوص الحکم، مصحّح: جلال الدین آشتیانی، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، 1375.

کاشانی، حبیب‌الله بن علی‌مدد، بوارق القهر فی تفسیر سورة الدهر، تهران، شمس الضحی، 1383.

کافی، ابوبکر، منهج الإمام البخاری فی تصحیح الأحادیث وتعلیلها، بیروت، دار ابن حزم، چاپ اول، 1422 ق.

کرباسی، مهدی، «آیه غار از دیدگاه فریقین»، نشریه طلوع، تابستان و پاییز 1383، شماره 10 و 11.

کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تهران، دارالکتب الإسلامیة، 1365 ق.

کوفی اهوازی، حسین بن سعید، المؤمن، قم، مؤسسة الإمام المهدی علیه السلام، 1404 ق.

گلستان حبیبی، مسعود، «هنر و نسبت آن با تقرّب»، نشریه سوره، دوره اول، زمستان 1378، شماره 75.

گوهرین، صادق، شرح اصطلاحات تصوّف، تهران، نشر زوّار، 1368.

مجلسی، محمد باقر بن محمد تقی، بحار الانوار، بیروت– لبنان، مؤسسةالوفاء، 1404 ق.

مجلسی، محمد باقر بن محمد تقی، مرآة العقول فی شرح أخبار آل الرسول، مصحح: هاشم رسولی محلاتی، تهران، دار الکتب الإسلامیة، 1404 ق.

مجلسی، محمدتقی بن مقصود علی، لوامع صاحبقرانی مشهور به شرح الفقیه، قم، مؤسسه اسماعیلیان، 1404 ق.

مددپور، محمد، «مبانی هنرهای تجسمی در اسلام»، نشریه هنرهای تجسمی، خرداد 1381، شماره 17، ص 17.

مدّرسی، محمد تقی، من هدی القرآن، تهران، دار محبی الحسین، 1419 ق.

مراغی، احمد بن مصطفی، تفسیر المراغی، بیروت، داراحیاء التراث العربی، بی‌تا.

مظهری، محمد ثناءالله، التفسیر المظهری، پاکستان، مکتبة رشدیه، 1412 ق.

معارف، مجید و مصطفی آذرخشی، «جایگاه حدیث «قرب نوافل» در منابع فریقین و بررسی تطبیقی رویکرد عرفا و محدثان نسبت به آن»، پژوهشنامه قرآن و حدیث، تابستان و پاییز 1389.

معرفت، محمد هادی، تفسیر و مفسران، قم، مؤسسه فرهنگی تمهید، چاپ چهارم، 1384.

مغنیه، محمد جواد، الکاشف، تهران، دار الکتب الإسلامیة، 1424 ق.

مفید، محمد بن محمد، الإرشاد فی معرفة حجج الله علی العباد، تصحیح مؤسسة آل البیت علیهم السلام، قم، کنگره شیخ مفید، 1413 ق.

مکارم شیرازی، ناصر، الأمثل فی تفسیر کتاب الله المنزل، قم، مدرسه امام علی بن ابی طالب، 1421 ق.

مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دارالکتب الإسلامیة، 1374.

ملاحویش آل غازی، عبدالقادر، بیان المعانی، دمشق، مطبعة الترقی، 1382 ق.

موصلی، ابویعلی احمد بن علی، المسند، دمشق، دار المأمون، بی‌تا.

مولوی، جلال‌الدین محمد بن محمد، المثنوی المعنوی، ابراهیم دسوقی شتا، المجلس الاعلی للثقافة، 1416 ق.

میبدی، احمد بن محمد، کشف الأسرار و عدة الأبرار، تهران، انتشارات امیرکبیر، 1371.

میر جهانی، حسن، تفسیر أم الکتاب، تهران، انتشارات صدر، بی‌تا.

نخجوانی، نعمت الله بن محمود، الفواتح الالهیه و المفاتح الغیبیه، مصر، دار رکابی للنشر، 1999 م.

نصیرالدین طوسی، محمد بن محمد، شرح الاشارات و التنبیهات، دفتر نشر الکتاب، 1403 ق.

نیشابوری، حسن بن محمد، غرائب القرآن و رغائب الفرقان، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1416 ق.

واحدی، علی بن احمد، اسباب نزول القرآن، بیروت، دار الکتب العلمیة، 1411 ق.