طبقه‌بندی دین‌پایه علوم مبتنی بر روایت «إنما العلم ثلاثة: آیة محکمة، فریضة عادلة، سنة قائمة»

علوم قرآن و حدیث

مقاله 2، دوره 49، شماره 1 - شماره پیاپی 98، فروردین 1396، صفحه 149-171   

نوع مقاله: پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/naqhs.v0i0.27216

نویسندگان

حامد مصطفوی فرد^{* 1}؛ حمید ایماندار²

¹دانشگاه فردوسی مشهد

²فردوسی مشهد

چکیده

تنظیم مدلی برای ارزیابی و بهینه‌سازی وضعیت فعلی علوم، راهی است که برای رفع نیازمندی‌ها و معضلات جوامع بشری و مشکلات کنونی کشور باید پیموده شود و از آنجا که هر طبقه‌بندی، اساسی نظری و بنیانی فلسفی دارد؛ لذا بر مبنای نظری مکتبی معین شکل گرفته است. بنابراین ضرورت پی‌ریزی طرحی مبتنی بر اندیشه دینی امری مسلم و آشکار می‌شود؛ چراکه طبقه‌بندی غربیان اهداف غایی تمدن دینی را تأمین نمی‌کند و تکیه بر طرح‌های قدیمی نیز از آنجا که پیش از هر چیز، تابع رویه و روش فکری عالمان و انعکاسی از نوع نگرش و جهان‌شناسی آنانند؛ و گاه تابع موقعیت تاریخی علوم، حوادث اجتماعی و فرهنگی و ... مشکل‌گشا نیستند. از اینرو ما قصد داریم در این مختصر به طرح‌ریزی طبقه‌بندی‌ای مبتنی بر روایات دینی بپردازیم. در این زمینه یک روایت از اهمیت ویژه و نیز شهرت بسیاری در بین فریقین برخوردار است و تفاسیر متعددی نیز از آن ارائه شده است. علارغم اینکه جمهور -با صرف نظر از اختلاف بسیارشان در تفسیر این روایت- مراد آن را حصر علوم اسلامی می‌دانند، اما امام خمینی آن را به علوم غیردینی نیز تعمیم می‌دهند؛ که در این مختصر به تبیین و بررسی رویکرد ایشان پرداخته می‌شود.

کلیدواژه‌ها

طبقه‌بندی علوم؛ العلم ثلاثه؛ آیة محکمة؛ فریضة عادلة؛ سنة قائمة

مراجع

قرآن کریم.

ابن ابی جمهور، محمد بن زین‌الدین، عوالی اللئالی العزیزیه فی الاحادیث الدینیه، قم، سید الشهداء، 1405 ق.

ابن الأثیر، مبارک بن محمد، النهایة فی غریب الحدیث و الاثر، قم، إسماعیلیان، 1364 ق.

ابن بابویه، محمد بن علی، الأمالی، قم، بعثت، 1417 ق.

ابن حیون،نعمان بن محمد،دعائم الإسلام و ذکر الحلال و الحرام و القضایا و الاحکام،قم،آل البیت، 1385 ق.

ابن شعبه، حسن بن علی، تحف العقول عن آل الرسول، قم، نشر اسلامی، 1404 ق.

ابن غضائری، احمد بن حسین، کتاب الضعفاء (رجال ابن غضائری)، قم، دار الحدیث، 1384 ق.

ابن ماجه، محمد بن یزید، سنن ابن ماجة، بیروت، دار الفکر، بی‌تا.

ابن منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، قم، نشر أدب حوزة، 1405 ق.

ابوداود، سلیمان بن أشعث، سنن أبی داود، بیروت، دار الفکر، 1410 ق.

آمدی، عبد الواحد بن محمد، غرر الحکم و درر الکلم، تهران، دانشگاه تهران، 1360.

امین، سیده نصرت، مخزن العرفان در تفسیر قرآن، تهران، نهضت زنان مسلمان، 1361.

برقی، أحمد بن محمد، المحاسن، تهران، دار الکتب الإسلامیة، 1370.

بروجردی، حسین، تفسیر الصراط المستقیم، قم، انصاریان، 1416 ق.

بکار، عثمان، طبقه‌بندی علوم از نظر حکمای مسلمان، ترجمه: جواد قاسمی، مشهد، بنیاد پژوهش‌های اسلامی، 1389.

بیهقی، احمد بن حسین، السنن الکبری، بیروت، دار الفکر، بی‌تا.

جزایری، نعمت‌الله بن عبدالله، التحفة السنیة فی شرح نخبه المحسنیه، نسخه خطی کتابخانه آستان قدس رضوی، مشهد، بی‌تا.

حاکم نیشابوری، محمد بن عبدالله، المستدرک علی الصحیحین، بیروت، دارالمعرفه، بی‌تا.

حائری تهرانی، علی، مقتنیات الدرر و ملتقطات الثمر، تهران، دار الکتب الاسلامیه، 1377.

حسینی شیرازی، محمد، تقریب القرآن إلی الأذهان، بیروت، دار العلوم، 1424 ق.

حسینی عاملی، بدرالدین بن أحمد، الحاشیة علی أصول الکافی، قم، دار الحدیث، 1425 ق.

خازن، علی بن محمد، لباب التاویل فی معانی التنزیل، بیروت، دار الکتب العلمیة، 1415 ق.

خمینی، روح‌اللّه، شرح چهل حدیث (اربعین حدیث)، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، 1385.

خمینی، روح‌اللّه، صحیفه نور، تهران، وزارت ارشاد اسلامی، 1361.

خویی، ابوالقاسم، معجم رجال الحدیث و تفصیل طبقات الرواة، قم، مرکز نشر الثقافه الاسلامیه، 1372.

دارقطنی، علی بن عمر، سنن الدارقطنی، بیروت، دار الکتب العلمیة، 1417 ق.

سبزواری، عبدالاعلی، مواهب الرحمان فی تفسیر القرآن، بیروت، موسسه اهل بیت (ع)، 1409 ق.

سلطانعلیشاه، سلطانمحمد بن حیدر، بیان السعادة فی مقامات العبادة، بیروت، مؤسسة الأعلمی للمطبوعات، 1408 ق.

سیاسی، علی‌اکبر، مبانی فلسفه، تهران، کتابخانه ابن‌سینا، 1339.

شاله، فلیسین، شناخت روش علوم یا فلسفه علمی، ترجمه: یحیی مهدوی، تهران، دانشگاه تهران، 1355.

شریف شیرازی، محمد هادی بن معین الدین محمد، الکشف الوافی فی شرح أصول الکافی، قم، دار الحدیث، 1430 ق.

شریف‌الرضی، محمد بن حسین، نهج البلاغه، ترجمه: علی اصغر فقیهی، قم، آیین دانش، 1384.

شهید ثانی، زین‌الدین بن علی، الرعایة فی علم الدرایة، قم، کتابخانه آیت الله العظمی مرعشی نجفی، 1408 ق.

صاحب سرهندی مجددی، خواجه محمدحسن جان، الأصول الأربعة فی تردید الوهابیة، استانبول، مکتبة اشیق، بی‌تا.

صدرالدین شیرازی، محمد بن ابراهیم، تفسیر القرآن الکریم، قم، بیدار، 1366.

صدرالدین شیرازی، محمد بن ابراهیم، شرح أصول الکافی، تهران، مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی، 1383.

طریحی، فخرالدین بن محمد، مجمع البحرین، قم، مکتب نشر فرهنگ إسلامی، 1408 ق.

طوسی، محمد بن حسن، اختیار معرفة الرجال (رجال کشی)، مشهد، دانشکده الهیات و معارف اسلامی، 1348.

طوسی، محمد بن حسن، الأبواب (رجال شیخ طوسی)، قم، نشر اسلامی، 1373.

طوسی، محمد بن حسن، فهرست کتب الشیعة و أصولهم و أسماء المصنّفین و أصحاب الأصول، قم، نشر الفقاهه، 1417 ق.

عظیم آبادی، محمد شمس الحق، عون المعبود (شرح سنن ابی داود)، بیروت، دار الکتب العلمیة، 1415 ق.

فیض کاشانی، محمد محسن بن شاه مرتضی، الوافی، اصفهان، کتابخانه امام أمیرالمؤمنین علی (ع)، 1406 ق.

قرطبی، محمد بن احمد، الجامع لاحکام القرآن، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، 1405 ق.

قزوینی، ملأ خلیل بن غازی، الشافی فی شرح الکافی، قم، دار الحدیث، 1429 ق.

کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تهران، دار الکتب الإسلامیة، 1363.

کمره‌ای، محمد باقر، ترجمه أصول الکافی، قم، اسوه، 1375.

لیثی واسطی، علی بن محمد، عیون الحکم و المواعظ، قم، دار الحدیث، 1376 ق.

مازندرانی، محمد صالح بن احمد، شرح الکافی، تهران، المکتبه الاسلامیه، 1382 ق.

مجذوب تبریزی، محمد، الهدایا لشیعة أئمة الهدی (شرح أصول الکافی)، قم، دار الحدیث، 1429 ق.

مجلسی، محمدباقر بن محمدتقی، بحار الأنوار الجامعه لدرر اخبار الائمه الاطهار، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، 1403 ق.

مجلسی، محمدباقر بن محمدتقی، بنادر البحار (ترجمه و شرح خلاصه کتاب العقل و العلم و الجهل بحار الأنوار)، مترجم: علی‌نقی فیض الاسلام اصفهانی، تهران، فقیه، بی‌تا.

مجلسی، محمدباقر بن محمدتقی، مرآة العقول فی شرح أخبار آل الرسول، تهران، دارالکتب الاسلامیه، 1404 ق.

مجلسی، محمدتقی بن مقصودعلی، روضة المتقین فی شرح من لا یحضره الفقیه، قم، مؤسسه فرهنگی اسلامی کوشانبور، 1406 ق.

_____________________، لوامع صاحبقرانی، قم، موسسه اسماعیلیان، 1414 ق.

محمدی ری‌شهری، محمد، میزان الحکمة، قم، دار الحدیث، 1416 ق.

مصطفوی، جواد، ترجمه أصول الکافی، تهران، کتاب فروشی علمیه اسلامیه، 1369.

مصطفوی، حسن، تفسیر روشن، تهران، مرکز نشر کتاب، 1380.

ملاحویش آل‌غازی، عبدالقادر، بیان المعانی، دمشق، مطبعة الترقی، 1382 ق.

مناوی، محمد عبدالرووف بن تاج العارفین، فیض القدیر شرح الجامع الصغیر من احادیث البشیر النذیر، بیروت، دار الکتب العلمیة، 1415 ق.

میرداماد، محمدباقر بن محمد، التعلیقة علی أصول الکافی، قم، خیام، 1403 ق.

نجاشی، احمد بن علی، فهرست أسماء مصنفی الشیعة (رجال نجاشی)، قم، مؤسسة نشر اسلامی، 1365.

نراقی، مولی احمد بن محمد مهدی، عوائد الأیام، قم، مرکز نشر، 1417 ق.

نصر، حسین، علم و تمدن در اسلام، ترجمه: احمد آرام، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی، 1384.

هاشمی خویی، حبیب‌الله، منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة، مترجم: حسن حسن‌زاده آملی و محمدباقر کمره‌ای، تهران، مکتبة الإسلامیة، 1400 ق.