تعلیم و تربیت مبتنی بر فطرت (تربیت فطرت‌گرا) با تاکید بر دیدگاه آیت الله شاه‌آبادی: مدل‌سازی فطرت با هرم سه وجهی

جستارهایی در فلسفه و کلام

مقاله 4، دوره 46، شماره 2، دی 1393، صفحه 127-154   

نوع مقاله: علمی پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/philosophy.v46i2.21486

نویسندگان

مجتبی همتی فر^* ؛ ابوالفضل غفاری

دانشگاه فردوسی مشهد

چکیده

«فطرت» به عنوان یکی از بنیادی‌ترین مباحث انسان‌شناسی اسلامی و نظام تربیتی اسلامی، همواره مورد توجه اندیشمندان، فیلسوفان و مربیان مسلمان قرار داشته است. با این همه، با توجه به تفاوت منظر و موضعی که هر اندیشمند اتخاذ نموده، تفاسیر متنوع و تا حدی متفاوت از فطرت ارائه شده است؛ لذا تعریف، قلمرو و انواعی که برای فطرت در نظر گرفته می‌شود، تأثیر مستقیمی در الگوی ارائه شده در مورد ساختار روانی انسان از منظر اسلام خواهد داشت. آیت‌الله شاه‌آبادی از جمله برجسته‌ترین اندیشمندان معاصری است که بحث فطرت را مورد کنکاش قرار داده و بر اساس آن تلاش نموده است تا برای بسیاری از مباحث عمده اسلام، بنیانی نوین برپا نماید و از همین رو «فیلسوف فطرت» لقب گرفته است. این مقاله با پذیرفتن این مفروضه که «فطرت» به عنوان تقریر دینی از سرشت مشترک انسان، می‌تواند در تعریف، قلمرو، اهداف و ارکان و مبانی، اصول و روش‌های تعلیم و تربیت اسلامی نقش عمده‌ای ایفا نماید، بر آن است تا با بهره‌گیری از آرا و تقریر این فیلسوف، مجتهد و عارف معاصر، تصویری از الگوی ساختار روانی انسان بر اساس فطرت ارائه نماید. آیت‌الله شاه‌آبادی علاوه بر ویژگی‌هایی همچون غیر اکتسابی بودن و همگانی بودن فطرت در میان همه انسان‌ها، به ویژگی‌هایی چون بالقوه بودن، معصومیت از خطا و ثابت بودن فطرت اشاره می‌نماید. وی با ذکر جلوه‌های مختلف فطرت (از جمله فطرت‌های عالمه، کاشفه، حریت و حب راحت)، ‌«فطرت عاشقه» را هسته اصلی ساختار روانی انسان معرفی می‌نماید. بر این اساس می‌توان فطریات انسان را در قالب هرمی سه‌وجهی (با ابعاد علم، عشق و قدرت) توصیف نمود که که قاعده آن با مرکزیت «خود»، از عشق بهره برده است. همه فطریات (وجوه هرم و یال‌های آن) ریشه در فطرت عاشقه دارند و «عشق» کلیدواژه انسان خواهد بود.

کلیدواژه‌ها

فطرت؛ آیت‌الله محمدعلی شاه‌آبادی؛ الگوی ساختار روانی؛ تربیت فطرت‌گرا

مراجع

احمدی سعدی، عباس، «درآمدی بر نظریه فطرت»، پژوهشنامه فلسفه دین (نامه حکمت)، ۳ (۵)، صص: ۱۷۳-۱۹۳. ۱۳۸۴.

باقری، خسرو، نگاهی دوباره به تربیت اسلامی- جلد اول: کاوشی برای تدوین چارچوب نظری تربیت اسلامی، تهران: انتشارات مدرسه، ۱۳۸۶.

پیرمرادی، محمدجواد، «آیت الله شاه‌آبادی و برهان فطرت عشق بر اثبات واجب‌الوجود»، حدیث عشق و فطرت: مجموعه مقالات درباره آراء حکمی معرفتی آیت‌الله محمدعلی شاه‌آبادی (قدس سره). صص: ۲۷-۴۸. تهران: سازمان انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، ۱۳۸۷.

خمینی، روح الله، آداب الصلوة، تهران: موسسه تنظم و نشر آثار امام خمینی (ره)، ۱۳۸۷.

خمینی، روح الله، چهل حدیث، تهران: نشر فرهنگی رجاء، ۱۳۶۸.

خمینی، روح الله، شرح حدیث جنود عقل و جهل، تهران: موسسه تنظم و نشر آثار امام خمینی (ره)، ۱۳۷۷.

دفتر همکاری حوزه و دانشگاه، نقد و بررسی، در ایزراییل شفلر، در باب استعداد آدمی، (صص: 157-228). تهران: انتشارات سمت، 1377.

راغب اصفهانی، حسین بن محمد، المفردات فی غریب القرآن، در نرم افزار جامع التفاسیر ۲ (مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی)، بی‌تا.

ربانی گلپایگانی، علی، فطرت و دین، تهران: کانون اندیشه جوان، ۱۳۸۸.

رودگر، محمدجواد، چیستی عشق با نگاهی به آرای آیت الله شاه‌آبادی (رض)، حدیث عشق و فطرت: مجموعه مقالات درباره آراء حکمی معرفتی آیت الله محمدعلی شاه‌آبادی (قدس سره). (صص: ۴۹-۷۴). تهران: سازمان انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، ۱۳۸۷.

سعیدی، حسن و محمدرضا محمدی طیب، «بررسی فطرت با تکیه بر تفسیر المیزان»، آینه معرفت (۲۰)، صص: ۴۹-۷۰. ۱۳۸۸.

سیاهپوش، سید محمود، آیین فطرت، قم: انتشارات جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، ۱۳۵۹.

سیف، علی‌اکبر، روان‌شناسی پرورشی: روان‌شناسی یادگیری و آموزش (ویراست نو)، تهران: انتشارات آگاه، ۱۳۸۲.

شاملی، عباسعلی، چیستی و چگونگی آموزش و پرورش نبوی در قرآن کریم، قم: نشر معارف، ۱۳۸۷.

شاه‌آبادی، محمدعلی، رشحات البحار، مترجم زاهد ویسی، تهران: سازمان انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، ۱۳۸۷.

شاه‌آبادی، محمدعلی، شذرات المعارف، توضیح و تقریر آیت الله نورالله شاه‌آبادی، تهران: سازمان انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، ۱۳۸۶.

شاه‌آبادی، محمدعلی، فطرت عشق: عارف حکیم آیت الله العظمی میرزا محمدعلی شاه‌آبادی، (آیت الله فاضل گلپایگانی، شارح)، تهران: سازمان انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، ۱۳۸۶.

شاه‌آبادی، نورالله، شرح رشحات البحار، تهران: سازمان انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، ۱۳۸۷.

طباطبایی، محمدحسین، تفسیر المیزان، ترجمه سید محمد باقر موسوى همدانى، قم: دفتر انتشارات اسلامى جامعه‏ى مدرسین حوزه علمیه قم، ۱۳۷۴.

غفوری‌نژاد، محمد، «تطور تاریخی نظریه فطرت در فلسفه و عرفان اسلامی»، آینه معرفت، ۸ (۲۴)، صص: ۱۰۵-۱۳۴. ۱۳۸۹.

غفوری‌نژاد، محمد، «نقش فطرت در اثبات مبدأ در منظومه معرفتی حکیم شاه‌آبادی»، پژوهشنامه فلسفه دین (نامه حکمت)، ۲ (۹)، صص: ۲۱-۳۸. ۱۳۹۰.

فرامرز قراملکی، احد، «کارکرد معرفتی نظریه فطرت در اندیشه استاد مطهری»، قبسات، (۳۰ و ۳۱)، صص: ۱۱۹-۱۳۲. ۱۳۸۲.

قرشى، سید علی‌اکبر، قاموس قرآن، (ج: ۵، ۶، و ۷)، تهران: دار الکتب الاسلامیه، ۱۳۷۶.

گرجیان، محمدمهدی، «فطرت و عشق از منظر آیت الله شاه‌آبادی و امام خمینی قدس سرهما»، قبسات، (۳۶)، صص: ۳۹-۵۲. ۱۳۸۴.

مرتضوی، علی‌حیدر، فیلسوف فطرت: نگاهی به احوال و افکار عارف حکیم، آیت الله محمدعلی شاه‌آبادی، تهران: سازمان انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، ۱۳۸۶.

مطهری، مرتضی، فطرت، تهران: انتشارات صدرا، ۱۳۸۹.

مطهری، مرتضی، مجموعه آثار استاد شهید مطهری، تهران: انتشارات صدرا، ۱۳۷۰.

ملکی، حسن، «نقد و ارزیابی مبانی برنامه درسی ملی جمهوری اسلامی ایران بر اساس شاخص‌های فطرت»، فصلنامه مطالعات برنامه درسی ایران، ۵ (۱۸)، صص: ۳۲-۶۱. ۱۳۸۹.

نادری‌نژاد، زهره، «فطرت الاهیه آدم تجلی اسم اعظم الاهی»، حدیث عشق و فطرت: مجموعه مقالات درباره آراء حکمی معرفتی آیت‌الله محمدعلی شاه‌آبادی (قدس سره)، (صص: ۱۱۳-۱۴۸)، تهران: سازمان انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، ۱۳۸۷.

واعظی، احمد، «سرشت انسانی»، انسان‌شناسی، (صص: ۱۱۹-۱۴۸). قم: انتشارات موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره)، ۱۳۹۰.

واعظی، احمد، انسان از دیدگاه اسلام، تهران: انتشارات سمت، ۱۳۸۸.