ارزیابی ارتباط آیة هفتم سورة انشراح با نصب امام علی(ع)

علوم قرآن و حدیث

مقاله 2، دوره 49، شماره 2 - شماره پیاپی 99، بهمن 1396، صفحه 9-30   

نوع مقاله: پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/naqhs.v49i2.35784

نویسندگان

عباس اسمعیلی زاده^{* 1}؛ فاطمه زهرا آل ابراهیم²

¹دانشگاه فردوسی مشهد

²دانشگاه قم

چکیده

مطابق برخی روایات اهل بیت (ع) نزول سوره مبارک «الم نشرح» و به ویژۀ آیۀ ماقبل پایانی آن که می-فرماید: «فَإِذَا فَرَغْتَ فَانْصَبْ» به واقعۀ غدیر و جریان نصب حضرت علی (ع) به امامت امت اسلامی مربوط بوده، تقدیر آیه چنین است: «فاذا فَرَغتَ مِن نُبُوَّتِک فَانصَب علیاً اماماً». اثبات این مطلب در ظاهر با سه چالش جدّی روبروست: الف) فقدان خاستگاه روایی؛ ب) مکّی بودن سوره؛ ج) هماهنگ نبودن با قرائت. بررسی این سه چالش نشان می دهد که ارائه چنین تفسیری از آیه و سوره نه تنها احتمالی دور نیست که بسیار قابل قبول و مورد توجه می نماید، چه الف) از میان هفده روایت موجود در منابع شیعه و سنی دست کم در دو روایت صحیح السند آیه این گونه تفسیر شده است؛ ب) سوره مبارک شرح به شهادت سیاق آیاتش و تأیید صریح و ضمنی شماری مفسران شیعه و سنی مدنی است؛ ج) آیه در قرائت مشهورش با معنای امر به نصب تناسب بیشتری دارد، گرچه این تفسیر با معنای خسته شدن در تفسیر مشهور نیز هماهنگ است.

کلیدواژه‌ها

سورۀ انشراح؛ غدیر؛ نصب علی (ع)

مراجع

آلوسی، محمود بن عبد الله، روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم و السبع المثانی، دار احیاءالتراث، بیروت، بی تا.

آندلسی، ابی حیان، البحر المحیط، دارالکتب العلمیة، بیروت، 1422ق.

ابن الاثیر الجزری، عزّ الدین، اللباب فی تهذیب الانساب، دارصادر، بیروت، بی تا.

ابن جزی غرناطی، محمد بن احمد، التسهیل لعلوم التنزیل، تحقیق: عبدالله خالدی، دارالارقم، بیروت، 1416ق.

ابن جوزی، ابوالفرج جمال الدین عبدالرحمان، زاد المسیر فی علم التفسیر، تحقیق: محمد بن عبدالرحمان، دارالفکر، بیروت، 1407ق.

ابن حنبل، احمد، المسند، دارصادر، بیروت، بی تا.

ابن زکریا، ابوالحسین احمد بن فارس، معجم مقاییس اللغة، تحقیق: عبدالسلام محمد هارون، مکتبة الاعلام الاسلامی، بی جا، 1404ق.

ابن شهر آشوب، مناقب آل أبی طالب(ع)، النجف الأشرف، بی نا، 1376ق.

ابن طاووس، سید رضی الدین، اقبال الاعمال، تحقیق: جواد قیومی اصفهانی، مکتب الاعلام الاسلامی، بی جا، 1414ق.

ابن عاشور، محمد بن طاهر، التحریر و التنویر، موسسةالتاریخ، بی جا، بی تا.

ابن عطیه اندلسی، المحرر الوجیز فی تفسیر الکتاب العزیز، تحقیق: عبدالسلام عبدالشافی محمد، دارالکتب العلمیه، بیروت، 1422ق.

ابن کثیر، اسماعیل بن عمر، تفسیر القرآن العظیم، دارالکتب العلمیة، بیروت، 1419ق.

ابن منظور، جمال الدین محمد بن مکرم، لسان العرب، نشر ادب حوزه، بی جا، 1405ق.

استرآبادی، علی، تأویل الآیات الظاهرة فی فضائل العترة الطاهرة، موسسة النشر الاسلامی، قم، 1409ق.

الامین، احسان، التفسیر بالمأثور و تطویره عند الشیعه، دارالهادی، بیروت، 1421ق.

انصاری، محمد باقر، امامت غدیر در سوره انشراح، فصلنامه امامت پژوهی، سال اول، شماره 3، ص293 تا 302.

بحرانی،یوسف بن احمد، الحدائق الناضرة فی احکام العترة الطاهرة، تحقیق: محمدتقی ایروانی ـ سید عبدالرزاق مقرم، دفترانتشارات اسلامی، قم، 1405ق.

بروجردی، سید حسین، جامع احادیث الشیعه، انتشارات فرهنگ سبز، تهران، 1386ش.

بغدادی، علاء الدین علی بن محمد، لباب التأویل فی معانی التنزیل، دارالکتب العلمیة، بیروت، 1415ق.

بغوی، حسین بن مسعود، معالم التنزیل فی تفسیر القرآن، دار احیاءالتراث العربی، بیروت، 1420ق.

بهبهانی، وحید، تعلیقة علی منهاج المقال، بی جا، بی نا، بی تا.

بیضاوی، عبدالله بن عمر، انوار التنزیل و اسرار التأویل، دار احیاءالتراث العربی، بیروت، 1418ق.

ترمذی، محمد بن عیسی، سنن الترمذی، دارالفکر للطباعة و النشر و التوزیع، بی جا، 1403ق.

ثعالبی، عبدالرحمان، جواهر الحسان فی تفسیر القرآن، تحقیق: معوض، محمد علی و عبد الموجود، عادل احمد، داراحیاء التراث العربی، بیروت، 1418ق.

ثعلبی نیشابوری، ابواسحق احمد بن ابراهیم، الکشف و البیان عن تفسیر القرآن، داراحیاء التراث العربی، بیروت، 1422ق.

جوهری، اسماعیل بن حماد؛ الصحاح تاج اللغة و صحاح العربیة، تحقیق: احمد بن عبد الغفور العطار؛ دارالعلم للملایین، بیروت، 1407ق.

حاکم نیشابوری، محمد بن عبد الله، المستدرک علی الصحیحین، تحقیق و اشراف: یوسف عبد الرحمن المرعشلی، بی جا، بی نا، بی تا.

حجازی، محمد محمود، التفسیر الواضح، دارالجیل الجدید، بیروت، 1413ق.

حر عاملی، محمد بن حسن بن علی بن حسین، وسائل الشیعة، موسسه آل البیت لاحیاء التراث، قم، 1409ق.

حرّانی، حسن بن شعبه، تحف العقول، مؤسسه انتشارات اسلامی، بی جا، 1404ق.

حسکانی، عبیدالله بن احمد، شواهد التنزیل لقواعد التفضیل، سازمان چاپ و انتشارات وزارت ارشاد اسلامی، تهران، 1411ق.

حسینی زرباطی، سید حسین، الجریده فی اصول انساب العلویین، بی جا، بی نا، بی تا.

حقی بروسوی، اسماعیل، روح البیان فی تفسیر القرآن، دارالفکر، بیروت، بی تا.

حلی، تقی الدین حسن بن علی، رجال ابن داود، انتشارات دانشگاه تهران، تهران، 1383ش.

حلی، علامه حسن بن یوسف بن مطهر، خلاصة الاقوال فی معرفة الرجال، مجمع البحوث الاسلامیه، قم، 1423ق.

حموی رومی بغدادی، شهاب الدین ابی عبد الله، معجم البلدان، داراحیاء التراث العربی، بیروت، 1399ق.

الخطیب، عبد الکریم، التفسیر القرآنی للقرآن، بی جا، بی نا، بی تا.

خلیفه، رشادف اعجاز قرآن تحلیل آماری حروف مقطعه، ترجمه: سید محمد تقی آیت اللهی، انتشارات دانشگاه شیراز، شیراز، 1365ش.

خویی، سید ابوالقاسم، معجم رجال الحدیث، بی نا، بی جا، 1413ق.

دروزه، محمد عزت، تفسیر الحدیث حسب ترتیب النزول، دارإحیاءالکتب العربیة، قاهره، 1383ق.

دیلمی، حسن بن ابو الحسن، ارشاد القلوب، انتشارات شریف رضی، بی جا، 1412ق.

رازی، ابوالفتوح حسین بن علی، روض الجنان و روح الجنان فی تفسیر القرآن، بنیاد پژوهش‌های اسلامی، مشهد، 1408ق.

رامیار، محمود، تاریخ قرآن، تهران، امیرکبیر، 1379ش.

الرحمانی الهمدانی، احمد، الامام علی بن ابی طالب، المنیر للطباعه و النشر، تهران، 1417ق.

رشیدالدین میبدی، احمد بن ابی سعد، کشف الاسرار و عدة الابرار، انتشارات امیرکبیر، تهران، 1371ش.

زبیدی، سید محمد مرتضی، تاج العروس من جواهر القاموس، تحقیق: علی شیری؛ دارالفکر للطباعة و النشر و التوزیع، بیروت، 1414ق.

زحیلی، وهبه، التفسیر المنیر، بیروت، دار الفکر المعاصر، دمشق، دارالفکر، 1416ق.

زمخشری، محمود، الکشاف، شرکة مکتبة و مطبعة مصطفی البابی الحلبی و اولاده بمصر، قاهره، 1385ق.

زنجانی، ابوعبدالله، تاریخ القرآن، سازمان تبلیغات اسلامی، تهران، 1404ق.

سبزواری نجفی، محمد بن حبیب الله، ارشاد الاذهان الی تفسیر القرآن، دارالتعارف للمطبوعات، بیروت، 1419ق.

سعید، محمد رأفت، تاریخ نزول القرآن الکریم، دارالوفاء، بی جا، 1422ق/2002م.

سمرقندی، نصر بن محمد بن احمد، بحر العلوم، دارالفکر، بیروت، بی‌تا.

سمعانی، الانساب، تقدیم و تعلیق: البارودی، عبد الله عمر، دارالجنان للطباعه و النشر و التوزیع، بیروت، 1408ق/1988م.

سیوطی، جلال الدین عبد الرحمان، الدر المنثور فی التفسیر بالمأثور، دارالمعرفه، بی جا، 1365ق.

شبّر، سید عبدالله، تفسیر القرآن الکریم، دارالبلاغه للطباعه و النشر، بیروت، 1412ق.

شریعتی، محمد تقی، تفسیر نوین، شرکت سهامی انتشار، تهران، 1346ش.

شریف لاهیجی، محمد بن علی، تفسیر شریف لاهیجی، تحقیق: میر جلال الدین حسینی ارموی، دفتر نشر داد، تهران، 1373ش.

شوکانی، محمد بن علی، فتح القدیر، دار ابن‌کثیر – دارالکلم الطیب، بیروت – دمشق، 1414ق.

شیخ بهایی، محمد بن حسین، مفتاح الفلاح، دارالاضوا، بیروت، 1405ق.

صادقی تهرانی، محمد، الفرقان فی تفسیر القرآن بالقرآن، انتشارات فرهنگ اسلامی، قم، 1365ش.

صدوق، محمد بن علی بن حسین بن بابویه قمی، علل الشرایع، مکتبة الداوری، قم، بی تا.

صدوق، محمد بن علی بن حسین بن بابویه قمی، کمال الدین و تمام النعم، تحقیق: علی اکبر غفاری، موسسة النشر الاسلامی، قم، 1405ق.

طباطبایی، سید محمد حسین، المیزان فی تفسیر القرآن، مؤسسه‌الأعلمی للمطبوعات، بیروت، 1417ق./ 1997م.

طباطبایی، سید کاظم و رضی، طاهره، تفسیر عیاشی و بازیابی اسانید روایات آن در شواهد التنزیل، مقالات و بررسی‌ها، بهار 85، دفتر 79، ص119-148.

طبرانی، سلیمان بن احمد، المعجم الکبیر، تحقیق و تخریج: حمدی عبدالمجید السلفی، دار احیاءالتراث العربی، بی جا، بی تا.

طبرسی، ابو علی فضل بن حسن، مجمع البیان فی علوم القرآن، تحقیق: لجنة من العلماء و المحققین، مؤسسه الأعلمی للمطبوعات، بیروت، 1415ق.

طبری، محمد بن جریر، جامع البیان عن تأویل آیات القرآن، تحقیق: صدقی‌جمیل العطار؛ دارالفکر، بیروت، 1415ق.

طنطاوی، سید محمد، التفسیر الوسیط للقرآن الکریم، بی‌جا، بی‌نا، بی‌تا.

طوسی، ابوجعفر محمد بن حسن، التبیان فی تفسیر القرآن، تحقیق: احمد حبیب نصیرالعاملی، مکتب-الأعلام الاسلامی، بی جا، 1409ق.

طیب، سید عبد الحسین، اطیب البیان فی تفسیر القرآن، انتشارات اسلام، تهران، 1378ش.

طیب حسینی، محمود، «پژوهشی تطبیقی در تفسیر آیه «فإذا فرغت فانصب» از منظر فریقین»، مطالعات تطبیقی قرآن و حدیث، دوره سوم، بهار و تابستان 1394.

عاملی، زین الدین بن علی، مسالک الافهام، مؤسسة‌المعارف الاسلامیة، قم، 1413ق.

عسکری، سید مرتضی، القرآن الکریم و روایات المدرستین، مجمع العلمی الاسلامی، تهران، 1416ق.

فخرالدین رازی، ابوعبدالله محمد، مفاتیح الغیب، داراحیاء التراث العربی، بیروت، 1420ق.

فرات کوفی، ابوالقاسم فرات بن ابراهیم، تفسیر فرات الکوفی، وزارت ارشاد اسلامی، تهران، 1410ق.

فراهیدی، ابوعبدالله خلیل بن احمد، العین، تحقیق: دکتر مهدی المخزومی، ابراهیم‌السامرائی، مؤسسه دارالهجرة، تهران،1409ق.

فضل الله، سید محمد حسین، من وحی القرآن، دارالملاک للطباعه و النشر، بیروت، 1419ق.

فیض کاشانی، مولی محمد محسن، الوافی، مکتبه الامام امیر المؤمنین علی (ع)، اصفهان، 1415ق/1373ش.

فیض کاشانی، مولی محمد محسن ، الأصفی فی تفسیر القرآن، مرکز انتشارات اسلامی دفتر تبلیغات اسلامی، بی جا، 1418ق.

قاسمی، محمد جمال الدین، محاسن التأویل، دارالکتب العلمیة، بیروت، 1418ق.

قرشی، سید علی اکبر، احسن الحدیث، بنیاد بعثت، تهران، 1377ش.

قرطبی، ابوعبدالله محمد بن احمد، الجامع لاحکام القرآن، مؤسسه‌التاریخ العربی، بیروت، بی تا.

قطب، سید، فی ظلال القرآن، دارالشروق، بیروت- قاهره، 1412ق.

قمی، علی بن ابراهیم، تفسیر القمی، مؤسسه دارالکتب، قم، بی تا.

کاشانی، ملا فتح الله، منهج الصادقین، کتابفروشی محمد حسن علمی، تهران، 1336ش.

کاشانی، ملا فتح الله ، زبدة التفاسیر، بنیاد معارف اسلامی، قم، 1423ق.

کشی، محمد بن عمر عبد العزیز، اختیار معرفة الرجال، بی‌جا، بی‌نا‌، بی‌تا.

کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تحقیق: علی اکبر غفاری، دارالکتب الاسلامیة، بی جا، 1388ق.

مجلسی، ملا محمد باقر، بحار الانوار،‌ مؤسسه‌الوفاء،بی جا، 1403ق./1983م.

مجلسی، ملا محمد باقر، مرآت العقول، تحقیق: سید هاشم رسولی، دارالکتب الاسلامیة، بی جا، 1404ق.

مدنی، سید علی خان، الدرجات الرفیعة فی طبقات الشیعة، منشورات مکتبه بصیرتی، قم، 1397ق.

مراغی، احمد بن مصطفی، تفسیر المراغی، داراحیاء التراث، بیروت، بی‌تا.

مصطفوی، حسن، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، تهران، 1360ش.

معرفت، محمد هادی، التمهید فی علوم القرآن، مؤسسة النشر الاسلامی، بی جا، 1411ق.

مغنیه، محمد جواد، تفسیر الکاشف، دار الکتب الاسلامیه، تهران، 1424ق.

مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، با همکاری جمعی از محققان، دار الکتب الاسلامیه، بی جا، 1374ش.

ملاحویش آل غازی، عبد القادر، بیان المعانی، مطبعة الترقی، دمشق،1382ق.

موسوی دارابی، سید علی، نصوص فی علوم القرآن، اشراف: محمد واعظ‌زاده خراسانی، بنیاد پژوهش‌های اسلامی، مشهد، 1424ق/1382ش.

مؤسسة البعثة، مشیخة العیاشی، علوم الحدیث، سال سوم، شماره 6، ص13 – 119.

میبدی، رشید الدین احمد بن ابی السعد، کشف الاسرار و عدة الابرار، تحقیق: علی اصغر حکمت، انتشارات امیرکبیر، تهران، 1371ش.

نجاشی، احمد بن علی، رجال نجاشی، مؤسسه انتشارات اسلامی، بی جا، 1407ق.

نجفی، شیخ محمد حسن، جواهر الکلام، تحقیق: شیخ عباس قوچانی، دارالکتب الاسلامیة، تهران، 1365.

نکونام، جعفر، درآمدی بر تاریخ‌گذاری قرآن کریم، نشر هستی‌نما، تهران، 1380ش.