بررسی اسناد قرآنی و روایی قاعده حرمت اخذ اجرت بر واجبات

فقه و اصول

مقاله 4، دوره 46، شماره 3 - شماره پیاپی 98، آذر 1393، صفحه 123-142   

نوع مقاله: پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/fiqh.v46i18.16646

نویسندگان

مجید رضا شیخی^{* 1}؛ محسن جهانگیری²؛ عباسعلی سلطانی¹

¹دانشگاه فردوسی مشهد

²دانشگاه علوم اسلامی رضوی

چکیده

فقه در دامن قرآن و حدیث متولد گشته است و فقه روایی یا مأثور، اولین سبک فقهی، پس از طلوع اسلام است؛ آنچنان‌که در ادوار بعد، بساطت این فقه با استنباط‌های عقلی آمیخته شده و گاه برخی مسائل که جنبه کلان‌تری داشت، تلقی قاعده گردیده است. قاعده حرمت اخذ اجرت بر واجبات، قاعده‌ای چالشی و بحث‌بر‌انگیز محسوب شده است. ریشه‌های قاعده در ادوار نخستین فقه، تنها چند روایت موردی، در باب قضا و اذان و تعلیم قرآن بوده است و در کتب قدما صرفا فتوایی دال برحرمت اخذ اجرت بر تجهیز میت وجود دارد. خاستگاه‌های اختلاف این مسأله در دوره‌های متأخرین عمدتا بر پایه وجوه و تحلیل‌های عقلی قامت افراشته است و تاکنون اندیشمندان این میدان به طور مبسوط به مبانی عقلی قاعده پرداخته؛ ولی در باب مبانی قرآنی و حدیثی این مسأله به جد جای خالی وجود دارد. در این نگاشته؛ مبانی منصوص قاعده از کتب مختلف روایی و تفسیری گرداوری و به نقادی گذاشته شده است.

کلیدواژه‌ها

داعی بر داعی؛ واجبات نیابتی؛ سحت؛ رشوه؛ اجرت بر واجبات

مراجع

قرآن کریم.

ابن براج، عبدالعزیز بن حریر، المهذَّب، قم، موسسۀ نشر اسلامی، 1406ق.

ابن حزم، علی بن احمد، المحلی، تحقیق شیخ احمد محمد شاکر، بیروت، دارالفکر، بی‌تا.

ابن ادریس، محمد بن احمد، السرائر الحاوی لتحریر الفتاوی، قم، موسسۀ نشر اسلامی، چاپ اول،1410ق.

ابن اشعث، محمد بن محمد، الجعفریات (الأشعثیات)، تهران‏، مکتبة النینوى الحدیثة، بى‌تا.

ابن منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب‏، بیروت، دار صادر، بی‌تا.

ایروانى، على، حاشیة المکاسب‌، تهران- ایران‌، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامى،‌ چاپ اول‌، 1406ق.‌

انصاری، مرتضی بن محمد امین، المکاسب المحرمة و البیع الخیارات، قم: کنگره بزرگداشت شیخ اعظم انصاری، اول، 1415ق.

انصاری، مرتضی بن محمد امین، فرائد الاصول، رحلی چاپ سنگی، بی‌تا.

آخوند خراسانی، محمد کاظم، کفایة الاصول، قم، موسسه آل البیت (علیهم السلام)، چاپ اول، ربیع الأول، 1409ق.

بجنوردی، حسن، القواعد الفقهیه، تهران: مکتبة الصدر، چاپ دوم، 1419ق.

جوهرى، اسماعیل بن حماد‌، الصحاح تاج اللغة و صحاح العربیة‌، احمد عبد الغفور عطار، بیروت- لبنان، دار العلم للملایین‌، اول‌، 1410ق.‌

حر عاملی، محمد بن حسن، تفصیل وسائل الشیعة إلی تحصیل مسائل الشریعه، قم: مؤسسه آل البیت علیهم السلام، اول، 1409ق.

جصاص، احمد بن علی، أحکام القرآن (الجصاص)، تحقیق: محمد صادق قمحاوی، بیروت، دارالاحیاء التراث العربی، 1405ق.

خمینی، روح الله، المکاسب المحرمه، تهران: مؤسسه تنظیم و نثشر آثار امام خمینی (ره)، چاپ اول، 1415ق.

خمینی، روح الله، تحریر الوسیلة، قم: مؤسسه دارالعلم، چاپ اول، 1377.

خوانساری، احمد، جامع المدارک فی شرح المختصر النافع، قم: اسماعیلیان، دوم، 1405ق.

خویی، ابوالقاسم، المستند فی شرح العروة الوثقی، بی‌جا، جامع اهل البیت، بی‌تا.

خویی، ابوالقاسم، مصباح الفقاهة، تقریر: محمدعلی التوحیدی، التبریزی، نجف اشرف، المطبعه الحیدریه، 1377.

خویی، ابوالقاسم، مبانی تکملة المنهاج، مطبعة الآداب النجف الاشرف، 1975م.

راغب اصفهانی، حسین بن محمد، مفردات فی غریب القرآن، تحقیق صفوان عدنان داوودی، بیروت، دارالعلم الدار الشامیة، 1412ق.

سبحانی، جعفر، المواهب فی تحریر احکام المکاسب، به قلم و تقریر: سیف الله یعقوبی اصفهانی، قم، موسسه الامام الصادق، اول، 1410ق.

سلاّر، حمزة بن عبد العزیز دیلمى‏، المراسم العلویة و الأحکام النبویة فی الفقه الإمامی، قم، منشورات الحرمین‏، مصحح: محمود بستانى‏، 1404ق.

شهید اول، محمدبن مکی، القواعد و الفوائد، سید عبد الهادی حکیم، قم، مکتب مفید، بی‌تا.

شهید ثانی، زین الدین بن علی، مسالک الافهام الی تنقیح شرایع الاسلام، قم: موسسه المعارف الاسلامیه، چاپ اول، 1413ق.

صاحب جواهر، محمد حسن بن باقر، جواهر الکلام فی شرح شرایع الاسلام، بیروت، دار إحیاء التراث العرب، هفتم، بی‌تا.

طباطبایی، محمد حسین، المیزان فی تفسیر القران، ترجمه موسوی همدانی، قم: انتشارات اسلامی جامعه مدرسین، اول، 1374.

طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، تهران، انتشارات ناصر خسرو، سوم، 1373.

طریحی، فخرالدین، مجمع البحرین، مصحح: سید احمد حسین، تهران، کتابفروشى مرتضوى،‏ بی‌تا.

طوسی، محمد بن حسن، تهذیب الأحکام، تهران، دار الکتب الإسلامیه، چهارم، 1407ق.

طوسی، محمد بن حسن، النهایة فی مجرد الفقه و الفتاوی، بیروت، دار الکتاب الاسلامیة، دوم، 1400ق.

طوسی، محمد بن حسن، الخلاف، قم، دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، 1407ق.

علامه حلی، حسن بن یوسف، تذکرة الفقهاء، قم، مؤسسه آل البیت علیهم السلام، اول، بی‌تا.

عیاشى، محمد بن مسعود، تفسیر العیّاشی، ‏مصحح: رسولى محلاتى‏، تهران‏، المطبعة العلمیة، 1380ق.

فاضل لنکرانی، محمد، سیری کامل در خارج فقه معاصرکتاب القضاء، تنظیم: محمد دادستان، بی‌تا.

فخرالدین رازی، ابوعبدالله محمد بن عمر، مفاتیح الغیب، بیروت، دار الاحیاء التراث الاسلامی، سوم، 1420ق.

فخر المحققین، محمد بن حسن، ایضاح الفوائد فی شرح المشکلات القواعد، قم، موسسه اسماعیلیان، 1378ق.

فخلعی، محمد تقی و شیخی، مجید رضا، «بررسی آرای فقها در مورد منافات اخذ اجرت با قصد قربت»، پژوهشنامه متین، سال سیزدهم، شماره51، تابستان1390.

فخلعی، محمد تقی و شیخی، مجید رضا ، «بررسی اشکال تخصیص‌ناپذیری قاعده حرمت اخذ اجرت بر واجبات»، آموزه‌های فقه مدنی، شماره 4، دانشگاه علوم اسلامی رضوی، زمستان 1390.

فخلعی، محمد تقی و شیخی، مجید رضا و سلطانی، عباسعلی، «نقد و تحلیل ادله عقلی حرمت اخذ اجرت بر واجبات»، آموزه‌های فقه مدنی، شماره 6، دانشگاه علوم اسلامی رضوی، پاییز و زمستان 1391.

فرحی، علی، تحقیق در قواعد فقهی اسلام، دانشگاه امام صادق علیه السلام، اول، 1390.

قمى، على بن ابراهیم‏، تفسیر القمی، موسوى جزائرى، قم، دار الکتاب،‏ ‏سوم، 1404ق.‏

گلپایگانی، محمد رضا، کتاب القضاء، به قلم و تقریر سید علی حسینی میلانی، قم، مطبعه الخیام، 1401ق.

مجلسى، محمد باقر بن محمد تقى، بحار الأنوار الجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهار، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، 1403ق.

مفید، محمد بن محمد، المقنعة، قم، کنگره جهانی هزاره شیخ مفید، اول، 1413ق.

منتظری، حسینعلی، دراسات فی المکاسب المحرمة، انتشارات ارغوان دانش، چاپ دوم، 1385.

منتظری، حسینعلی، مبانی فقهی حکومت اسلامی، ترجمه محمود صلواتی، انتشارات سرایی، تهران، 1379.

منتظری، حسینعلی، کتاب الزکاة‌، مرکز جهانى مطالعات اسلامى‌، قم- ایران، چاپ ‌دوم‌، 1409ق.‌

مکارم شیرازی، ناصر، انوار الفقاهه (کتاب التجارة ـ المکاسب المحرمة)، قم، مدرسه الإمام علی بن ابی طالب (ع)، چاپ اول، 1426ق.

مکارم شیرازی، ناصر، حیله‌های شرعی، قم، مدرسه الإمام علی بن ابی طالب (ع)، چاپ اول، 1426ق.

یزدى، محمد کاظم، العروة الوثقى(المحشی)‏، تهران، حدیث دل، 1382.