روزۀ عاشورا در دو سدۀ نخست هجری (دسته‌بندی و گونه‌شناسی روایات)

علوم قرآن و حدیث

مقاله 3، دوره 49، شماره 2، اردیبهشت 1396، صفحه 51-79   

نوع مقاله: پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/naqhs.v49i2.67887

نویسنده

حامد خانی ( فرهنگ مهروش)^*

دانشگاه آزاد اسلامی گرگان

چکیده

روزۀ عاشورا از آیینهای معمول اهل سنت است؛ وانگهی، روایتها در بارۀ خاستگاه و احکامش متهافت به نظر می‌رسند. فقیهان عامه با تلاش برای جمع میان روایات خویش در این باره، سرانجام به استحباب این آیین حکم کرده‌اند. شیعیان نیز، که روایات پنج امام نخست رویکردی مثبت به آیین دارد، بر پایۀ روایات ائمۀ متأخر به کراهیت یا حرمتش فتوا داده، و آن را برساختۀ امویان برای عید گرفتن در ایام شهادت امام حسین (ع) شناسانده‌اند. محقق معاصر سلیمان باشیر نیز در عین نفی ارتباط این رسم به آن شهادت، نقش امویان را در شکل‌گیری این آیین مؤثر می‌انگارد. مطالعۀ پیشِ رو مروری است انتقادی بر آراء یادشده، بر پایۀ اعتقاد به امکان جمع میان این روایتها با پذیرش فرضیه‌ای جدید: چون عمر خلیفۀ دوم به پیشنهاد علی (ع) خواست مبدأ تاریخ اسلامی را بر پایۀ هجرت نبوی بگذارد، این آیین هم برای بازنمایی اهمیت واقعۀ هجرت نبوی در قالبی نمادین ترویج شد و در نسلهای بعد نیز، شاگردان این دو اصلی‌ترین کسان بودند که به ترویجش همت گماشتند؛ گرچه با تغییر ماه آغازین سال از ربیع الاول به محرم، وقوع هجرت نبوی در عاشورا از یاد رفت و شهادت حسین (ع) در عاشوراء نیز، به ابهامها در بارۀ خاستگاه این روزه و اسباب ترویج آن توسط امامان متقدم شیعه (ع) افزود.

کلیدواژه‌ها

تاریخ هجری؛ تاریخ روزه؛ صیام العیدین؛ صوم عاشوراء؛ امام صادق (ع)؛ صیامُ عَرَفَة؛ سلیمان باشیر

مراجع

ابن ابی‌حاتم، عبدالرحمان بن محمد، التفسیر، به کوشش اسعد محمد طیب، صیدا، المکتبة العصریة.

ابن ابی‌شیبه، عبدالله بن محمد، المصنف، به کوشش سعید لحام، بیروت، دار الفکر، 1409ق/ 1989م.

ابن ابی‌عاصم، احمد، الآحاد و المثانی، به کوشش باسم فیصل احمد جوابره، ریاض، دار الرایة، 1٤11ق/ 1991م.

ابن اعثم، احمد، الفتوح، به کوشش علی شیری، بیروت، دار الاضواء، 1411ق.

ابن بابویه، محمد بن علی، الامالی، قم، بعثت، 1٤17ق.

ابن بابویه، محمد بن علی، الخصال، به کوشش علی‌اکبر غفاری، قم، جامعۀ مدرسین، 1362ش/ 1403ق.

ابن بابویه، محمد بن علی، علل‌ الشرایع‌، نجف‌، المکتبة الحیدریة، 1385ق‌/ 1966م‌.

ابن بابویه، محمد بن علی، عیون اخبار الرضا، بیروت، اعلمی، 1404ق/ 1984م.

ابن بابویه، محمد بن علی، فقیه من لا یحضره الفقیه، به کوشش علی‌اکبر غفاری، قم، جامعۀ مدرسین، 1404ق.

ابن بطوطه، محمد بن عبدالله، الرحلة، رباط، اکادیمیة المملکة المغربیة، 1417ق.

ابن جعد، علی، المسند، به کوشش عامر احمد حیدر، بیروت، مؤسسة نادر، 1٤10ق/ 1990م.

ابن جوزی، عبدالرحمان بن علی، الموضوعات، به کوشش عبدالرحمن محمد عثمان، مدینه، المکتبة السلفیة، 1386ق.

ابن حبان، محمد، المجروحین، به کوشش محمود ابراهیم زاید، مکه، دار الباز.

ابن حجر عسقلانی، احمد بن علی، الاصابة، به کوشش عادل احمد عبدالموجود و علی محمد معوض، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1415ق.

ابن درید، محمد، جمهرة اللغة، حیدرآباد دکن‌، 13٤5ق‌.

ابن سعد، محمد، الطبقات، بیروت، دار صادر.

ابن سعد، محمد، ترجمة الامام الحسین (ع) و مقتله من القسم غیر المطبوع من کتاب الطبقات الکبیر، به کوشش عبدالعزیز طباطبایی، قم، آل البیت، 1373ش.

ابن طاووس، علی بن موسی، اقبال الاعمال، به کوشش جواد قیومی، قم، مکتب الاعلام الاسلامی، 1٤1٤ق.

ابن عبدالسلام، عبدالعزیز، التفسیر، به کوشش عبدالله بن ابراهیم وهبی، بیروت، دار ابن حزم، 1٤16ق/ 1996م.

ابن قتیبه، عبدالله بن مسلم، ادب الکاتب، به کوشش محمد دالی، بیروت، مؤسسة الرسالة.

ابن کثیر، اسماعیل بن عمر، البدایة و النهایة، به کوشش علی شیری، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1٤08ق/ 1988م.

ابن ماکولا، علی‌ بن هبة الله، اکمال‌ الکمال، بیروت، دار احیاء التراث العربی.

ابوداوود سجستانی، سلیمان، السنن، به کوشش سعید محمد لحام، بیروت، دار الفکر، 1٤10ق/ 1990م.

ابومخنف، لوط بن یحیی، مقتل الحسین، به کوشش حسن غفاری، قم، کتابخانۀ مرعشی، 1398ق.

ابوالولید باجی، سلیمان بن خلف، التعدیل و التجریح لمن خرَّج عنه البخاری، به کوشش احمد بزار، مغرب، وزارة الاوقاف.

احمد بن حنبل، المسند، بیروت، دار صادر.

باغندی، محمد بن سلیمان، الامالی، به کوشش اشرف صلاح علی، قاهره، مؤسسة قرطبه، 1417ق/ 1997م.

بحرانی، یوسف بن احمد، الحدائق الناضرة، قم، جامعۀ مدرسین، 1363ش.

بخاری، محمد بن اسماعیل، التاریخ الصغیر، به کوشش محمود ابراهیم زاید، بیروت، دار المعرفه، 1406ق.

برجلانی، محمد بن حسین، الکرم و الجود، به کوشش عامر حسن صبری، بیروت، دار ابن حزم، 1٤12ق.

بیرونی، محمد بن احمد، التفهیم لاوائل صناعة التنجیم، به کوشش جلال‌الدین همایی، تهران، انتشارات مروی، 1362ش.

بیهقی، احمد بن حسین، دلائل النبوة، به کوشش عبدالمعطی قلعجی، بیروت/ قاهره، دار الکتب العلمیة/ دار الریان للتراث، 1408ق/ 1988م.

بیهقی، احمد بن حسین، فضائل الاوقات، به کوشش عدنان عبدالرحمان مجید قیسی، مکه، مکتبة المناره، 1٤10ق/ 1990م.

پاکزاد، عبدالعلی و جلالی، مهدی، «روایات روزۀ عاشورا، چیستی، گونه‌ها و تحلیل»، علوم حدیث، ش 77، پاییز 1394ش.

ترمذی، محمد بن عیسی، السنن، به کوشش عبدالوهاب عبداللطیف، بیروت، 1٤03ق/ 1983م.

حر عاملی، محمد بن حسن، بدایة الهدایة، به کوشش محمد علی انصاری، قم، آل البیت، 1407ق.

حطاب رعینی، محمد بن عبدالرحمان، مواهب الجلیل، بیروت، دار الفکر، 1398ق.

حمیدی، عبدالله بن زبیر، المسند، به کوشش حبیب الرحمان اعظمی، بیروت/ قاهره، دار الکتب العلمیه/ مکتبة المتنبی، 1409ق/ 1988م.

خطیب، علی، «هل یوم الفصح هو یوم عاشوراء؟»، الازهر، سال سی و نهم، شم‍ 1، محرم 1387ق.

دویش، احمد، فتاوی اللجنة الدائمة للبحوث العلمیة والإفتاء، ریاض، 1٤17ق/ 1996م.

ذهبی، محمد بن احمد، میزان الاعتدال، به کوشش علی محمد بجاوی، بیروت، دار المعرفة.

زمخشری، محمود بن عمر، الکشاف، قاهره، مکتبة مصطفی البابی الحلبی، 1385ق/ 1966م.

سبحانی، جعفر، صوم یوم عاشوراء، قم، مؤسسة الامام الصادق (ع)، 1432ق.

سپهری، محمد، «تأسیس تاریخ هجری»، فروغ وحدت، سال پنجم، شم‍ 19، بهار 1388ش.

شعرانی، ابوالحسن، حاشیه بر الوافی فیض کاشانی، به کوشش ضیاءالدین حسینی اصفهانی، اصفهان، مکتبة الامام امیر المؤمنین العامة، 1406ق/ 1365ش.

شوکانی، محمد، نیل الاوطار، بیروت، دار الجیل، 1973م.

شیخ طوسی، محمد بن حسن، الاستبصار، به کوشش حسن موسوی خرسان، تهران، اسلامیه، 1363ش.

شیخ طوسی، محمد بن حسن، الامالی، قم، دار الثقافة، 1٤1٤ق.

شیخ طوسی، محمد بن حسن، التهذیب، به کوشش حسن موسوی خرسان، تهران، اسلامیه، 1364ش.

شیخ طوسی، محمد بن حسن، مصباح المتهجد، بیروت 1٤11ق/ 1991م.

صاحب جواهر، محمد حسن بن باقر، جواهر الکلام، به کوشش عباس قوچانی، تهران، اسلامیه، 1365ش.

صقر، عطیه، «صیام الصبی»، فتاوی دار الافتاء المصریة، قاهره، وزارت اوقاف، 1400ق/ 1980م.

صنعانی، عبدالرزاق بن همام، المُصَنَّف، به کوشش حبیب الرحمان اعظمی، بیروت، المکتب الاسلامی، 1٤03ق.

طبرانی، سلیمان بن احمد، المعجم الکبیر، به کوشش حمدی بن عبدالمجید سلفی، موصل، مکتبة العلوم و الحکم، 14104ق/ 1983م.

طبسی، نجم الدین، صوم عاشوراء بین السنة النبویة و البدعة الامویة، قم، عهد، 1422ق.

طحاوی، احمد بن محمد، شرح معانی الآثار، به کوشش محمد زهری نجار، بیروت، دار الکتب العلمیة، 1٤16ق/ 1996م.

طهرانی، ابوالفضل، شفاء الصدور فی شرح زیارة العاشور، به کوشش علی موحد ابطحی، قم، چاپخانۀ سید الشهداء، 1409ق.

طیالسی، سلیمان بن داوود، المسند، به کوشش ابوالحسن و عبدالملک محمد شریف الدین فللی، حیدرآباد دکن، مطبعة دائرة المعارف النظامیه، 1321ق.

علی، جواد، المفصل فی تاریخ العرب قبل الاسلام، بیروت، دار الساقی، 1422ق/ 2001م.

عهد عتیق، ترجمۀ فارسی، لندن، بریتیش بایبل سوسایتی، 1925م.

عینی، محمود بن احمد، عمدة القاری، بیروت، دار احیاء التراث العربی.

الفتاوی الهندیه، گردآوری نظام‌الدین حنفی، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1421ق/ 2003م.

فلاح‌زاده، احمد، «درآمدی بر سنت‌سازی امویان: مطالعۀ روندی ـ فرایندی روزۀ عاشورا بر مبنای نظریۀ پخش»، تاریخ اسلام، ش 63، پاییز 1394ش.

قاضی نعمان مغربی، دعائم الاسلام، به کوشش آصف بن علی اصغر فیضی، قاهره، دار المعارف، 1383ق/ 1963م.

قمی، عباس، مفاتیح الجنان، تهران، اسوه.

کراجکی، محمد بن علی، التعجب من اغلاط العامة فی مسألة الامامة، به کوشش فارس حسون، قم، دار الغدیر، 1421ق.

کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، به کوشش علی‌اکبر غفاری، تهران، اسلامیه، 1385ق.

گیلانی، عبدالقادر بن موسی، الغنیة لطالبی طریق الحق، به کوشش صلاح بن محمد عویضة، بیروت، دار الکتب العلمیة، 1417ق/ 1997م.

مالک بن انس، الموطأ، به کوشش محمد فؤاد عبدالباقی، قاهره، دار احیاء التراث العربی، 1406ق/ 1985م.

ماوردی، علی بن محمد، النکت و العیون، به کوشش سید بن عبدالمقصود بن عبدالرحیم، بیروت، دار الکتب العلمیة.

محمد بن اشعث، الجعفریات، به کوشش مشتاق صالح مظفر، کربلا، العتبة الحسینیة، 1434ق/ 2013م.

مسلم بن حجاج نیشابوری، الصحیح، بیروت، دارالفکر.

مشکور، محمد جواد، فرهنگ تطبیقی عربی با زبانهای سامی و ایرانی، تهران، بنیاد فرهنگ ایران، 1357ش.

مقاتل بن سلیمان، التفسیر، به کوشش احمد فرید، بیروت، دار الکتب العلمیة، 1٤2٤ق/ 2003م.

مقریزی، احمد بن علی، الخطط، بیروت، دار الکتب العلمیة، 1418ق.

مهروش، فرهنگ، تاریخ فقه اسلامی در سده‌های نخستین، تهران، نشر نی، 1395ش.

مهروش، فرهنگ، «مشیخۀ ابان بن تغلب در طبقۀ صحابه و تابعین»، حدیث پژوهی، سال سوم، شم‍ 5، 1390ش.

نووی، یحیی بن شرف، المجموع، بیروت، دارالفکر.

یزدی، کاظم، العروة الوثقی، قم، جامعۀ مدرسین، 1420ق.

یسوعی، رفاعیل نخله، غرائب اللغة العربیة، بیروت، دار المشرق، 1986م.

یعقوبی، احمد بن جعفر، التاریخ، بیروت، دار صادر.

Bashear, Suliman, «ʻĀshūrā, an Early Muslim Fast», Zeitschrift der Deutschen Morgenländischen Gesellschaft (ZDMG), no. 141, 1991.

Jastrow Jr., Morris & Margolis, Max L., «Atonement, The day of», Jewish Encyclopaedia, web site for the unedited full-text of the 1906 Jewish Encyclopedia , retrieved at September 26, 2009.

Kamber, Emanuel Y., «Khä B'Nësan (April 1st), Akitu, Assyrian New Year», Assyrian Education Network , retrieved at October 6, 2009.

Mehrvash, Farhang, «ʻĀshūrāʼ», Encyclopedia Islamica, ed. Wlifred Madelung et al., vol. III, Leiden, Brill, 2011.

Muir, William, The life of Muhammad, Edinburgh, Gohn Grant, 1912.

Nldeke, Theodor, Geschichte des Qurans, Leipzig, Dieterich' sche Verlagsbuchhandlung, 1919.

Sachs, Michael, Festgebete der Israeliten, Berlin, Veit, 1855-1856.

Zammit, Martin, A Comparative Lexical Study of Quranic Arabic, Leiden, Brill, 2002.