در آمدی بر تطبیق قاعده عدالت

فقه و اصول (Fiqh va uṣūl)

مقاله 5، دوره 46، شماره 3 - شماره پیاپی 98، آذر 1393، صفحه 143-158   

نوع مقاله: پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/fiqh.v46i18.26168

نویسنده

سید محمود صادق زاده طباطبایی^*

استادیار دانشگاه فردوسی مشهد

چکیده

از جمله قواعد فقهی که کمتر بدان پرداخته شده است قاعده عدالت است. تطبیق این قاعده مبتنی بر احراز عدالت به عنوان وصفی برای احکام شرعی است. برخی فقیهان درک عادلانه بودن احکام شرعی را مقدور بشر ندانسته و آن را به دیدگاه شارع مبتنی کرده‌اند. از همین رو استفاده از این قاعده در استنباط مسایل فقهی و توسعه آن در فقه مورد تردید قرار گرفته است. این مقاله در دو مقام به بررسی امکان کشف عدالت در احکام شرعی پرداخته است. در مقام اول اثبات کرده است که عدالت مفهومی واقعی و عینی است و حاکی از حقیقتی در خارج است و مانند علائم راهنمایی و رانندگی نیست که حقیقت آن بر پایه توافق و اعتبار باشد. و در مقام دوم اثبات شده که عدالت مطرح شده در مستندات قرآنی و روایی این قاعده به چهار دلیل نمی‌تواند عدالت از منظر شارع باشد، در نتیجه شناخت آن به فهم بشر ارجاع داده شده است.

کلیدواژه‌ها

قاعده عدالت؛ عدالت؛ حسن و قبح؛ عرف؛ تشریع

مراجع

ابن اثیر، مبارک بن محمد، النهایة فی غریب الحدیث و الأثر، قم، مؤسسه مطبوعاتی اسماعیلیان.

 

ابن سینا، حسین بن عبدالله، الاشارات و التنبیهات، قم، نشر البلاغه، چاپ اول، 1375.

 

ابن سینا، حسین بن عبدالله، النجاة من الغرق فی بحر الضلالات، تصحیح محمد تقی دانش پژوه، تهران، انتشارات دانشگاه تهران، چاپ دوم، 1379.

 

ابن فارس، احمد، معجم مقاییس اللغة، مصحح عبد السلام محمد هارون، قم، انتشارات دفتر تبلیغات حوزه علمیه قم، چاپ اول، 1404 ق.

 

آشتیانی، محمد حسن بن جعفر، بحر الفوائد، کتابخانه آیه العظمی مرعشی نجفی، 1403ق.

 

بحرانی، یوسف بن أحمد، الحدائق الناضرة، محقق : محمد تقی ایروانی، سید عبد الرزاق مقرم، قم، دفتر انتشارات اسلامی، اول، 1405 ق.

 

تبریزی، جواد، إرشاد الطالب، قم، مؤسسه اسماعیلیان، چاپ سوم، 1416 ق.

 

حلی، حسن بن یوسف، قواعد الأحکام، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ اول، 1413 ق.

 

حلی، حسن بن یوسف، کشف المراد، قم، موسسة النشر الاسلامی، چاپ چهارم، 1413 ق.

 

خرازی، سید محسن، بدایة المعارف الإلهیة، قم، موسسة النشر الاسلامی، چاپ چهارم، 1417 ق.

 

دروزه، محمد عزت، التفسیر الحدیث، قاهره، دار إحیاء الکتب العربیة، 1383ق.

 

راغب إصفهانی، حسین بن محمد، مفردات ألفاظ القرآن، مصحح صفوان عدنان داودی، لبنان، دار العلم، چاپ اول، 1412 ق.

 

ربانی گلپایگانی، علی، القواعد الکلامیة، قم، مؤسسه امام صادق علیه السلام، چاپ اول، 1418 ق.

 

سبحانی، جعفر، الالهیات، قم، المرکز العالمی للدراسات الاسلامیة، چاپ سوم، 1412 ق.

 

سیستانی، سید علی، قاعده لا ضرر، بی‌نا، بی‌تا.

 

شبر، سید عبد الله، حق الیقین فی معرفة أصول الدین، قم، انوار الهدی، چاپ دوم، 1424 ق.

 

شریعتی، محمد تقی، تفسیر نوین، تهران، شرکت سهامی انتشار، 1346.

 

صدر، محمد باقر، بحوث فی علم الأصول، محقق سید محمود هاشمی، قم، مؤسسه دائره المعارف فقه اسلامی بر مذهب اهل بیت علیهم السلام، چاپ پنجم، 1417 ق.

 

طباطبایی، محمد حسین، المیزان، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ پنجم، 1417 ق.

 

علی اکبریان، حسنعلی، قاعده عدالت در فقه امامیه، قم، پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، چاپ اول، 1386.

 

غروی، محمد حسین، نهایة الدرایة، انتشارات سید الشهداء علیه السلام، 1374.

 

فخر رازی، محمد بن عمر، مفاتیح الغیب، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، چاپ سوم، 1420 ق.

 

فراهیدی، خلیل بن أحمد، کتاب العین، قم، نشر هجرت، چاپ دوم، 1410 ق.

 

قمی طباطبایی، سید تقی، عمدة المطالب فی التعلیق علی المکاسب، چاپ اول، قم، کتابفروشی محلاتی، 1413ق.

 

لاهیجی، عبدالرزاق بن علی، سرمایه ایمان، مصحح صادق لاریجانی، تهران، انتشارات الزهراء، چاپ سوم، 1372.

 

محقق کرکی، علی بن حسین، جامع المقاصد، قم، مؤسسه آل البیت، چاپ دوم، 1414 ق.

 

محقق حلی، جعفر بن حسن، شرائع الاسلام، قم، مؤسسه اسماعیلیان، چاپ دوم، 1408 ق.

 

مصطفوی، حسن، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، تهران، مرکز الکتاب للترجمه و النشر، چاپ اول، 1402 ق.

 

مظفر، محمد رضا، المنطق، مؤسسه النشر الاسلامی، بی‌تا.

 

مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دارالکتب الاسلامیة، 1374.

 

مهریزی، مهدی، «عدالت بمثابه قاعده فقهی»، مجله نقد و نظر، شماره 10 و 11، بهار و تابستان 1376.

 

نایینی، محمد حسین، أجود التقریرات، مقرر : سید أبو القاسم خویی، قم، انتشارات مصطفوی، 1368 .

 

نصیر الدین طوسی، محمد بن محمد، شرح الاشارات و التنبیهات، قم، نشر البلاغه، چاپ اول، 1375.