بررسی چرایی کاربرد واژه های آرکائیک در جزء سی ام قرآن کریم

علوم قرآن و حدیث

مقاله 5، دوره 49، شماره 2، اردیبهشت 1396، صفحه 141-158   

نوع مقاله: پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/naqhs.v49i2.57387

نویسندگان

محمد کاظم قهاری^{* 1}؛ محسن قاسم پور²؛ پرویز رستگار جزی²

¹دانشگاه کاشان

²کاشان

چکیده

یکی از شیوه‌ های کاربسته در قرآن کریم برای شیواگویی، روگردانی از ادبیات و سبک گفتار روزمرّه است. روزمرّه نبودن کلام، یکی از شیوه‌هایی است که گاه ادیبان با کاربرد آن به کلام خود گیرایی می‌بخشند؛ و به آن آشنایی زدایی می گویند؛ پدیده ای که باید درک آن برای شنونده دست یافتنی باشد. یکی از شیوه های این رویکرد ادبی، آرکائیسم یا باستان گرایی است. آرکائیسم یعنی کاربست واژه ها و عباراتی در زبان روزمره و رسمی که کهنه و بی کاربرد شده باشد یا کاربرد واژگان سرزمینی در سرزمینی دیگر و یا احیای واژه هایی که در دسترس توده‌ مردم نیست و به زبان هویت می بخشد. آرکائیسم یکی از شگردهای آشنایی‌زدایی برای گیراییِ ذهن شنونده در مکتب نقد ادبی ِصورت گرای روس است.
تلاش ما در این پژوهش بر پایه این رویکرد آن است که با روش توصیفی ـ تحلیلی در چارچوب مکتب یاد شده، تعدادی از واژه های آرکائیک در جزء سی‌ام قرآن را جستجو و فواید کاربست و بسامد این واژه ها را در دیگر اجزای قرآن یافته و نیز پیامدهای آن را بررسی کنیم.
برآیندهای این پژوهش نشان دهنده آنند که نخست از این ساز و کار در قرآن کریم بهره گیری شده است، دو آن که واژگان آرکائیکِ به کار رفته در این بخش از قرآن، در دیگر بخش های آن، بسیار اندک خودنمایی می کنند و سه آن که چون بیشتر سوره‌های این جزء قرآن در پیوند با سال های نخستین انگیزش فرستاده خدا (فضای انکار حقیقت از سوی مشرکان) بوده اند، در می یابیم خداوند در پی راهنمایی آدمیان از هنر و شیوه برجسته سازی سخنان خود برای گیرا شدنشان سود جسته است.

کلیدواژه‌ها

جزء سی ام قرآن کریم؛ مکتب صورت گرای روس؛ هنجارگریزی؛ آرکائیسم

مراجع

قرآن کریم.

آلوسی، سید محمود، روح المعانی فی تفسیرالقرآن العظیم، دارالکتب العلمیه، بیروت، ۱۴۱۵ق.

ابن فارس، احمدبن فارس، معجم مقاییس اللغه، مکتب الاعلام الاسلامی، قم، ۱۴۰۴ق.

ابن منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، دارالفکر، بیروت، ۱۴۱۴ق.

انوشه، حسن، فرهنگ نامه ادبی فارسی،سازمان چاپ و انتشارات فرهنگ و ارشاد اسلامی، تهران، 1376ش.

بلاسی، محمد السید علی، المعرب فی القرآن الکریم، جمعیة الدعوة الاسلامیة العالمیة، بنغازی، ۲۰۰۱م.

بنت الشاطی، عایشه عبدالرحمن، مسائل ابن الأزرق، دارالمعارف، قاهره، ۱۴۰۴ق.

جفری، آرتور، واژه های دخیل در قرآن، ترجمه فریدون بدره ای،توس، تهران،۱۳۸۶ش.

حاجی زاده، محمد، فرهنگ تفسیری ایسم ها، جامه دران، تهران، 1383ش.

حسینی زبیدی، محمد مرتضی، تاج العروس من جواهرالقاموس، دارالفکر، بیروت، ۱۴۱۴ق.

راغب اصفهانی، حسین بن محمد، مفردات ألفاظ القرآن، دارالقلم، بیروت، ۱۴۱۲ق.

زمخشری، محمود بن عمر، الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل، دارالکتاب العربی، بیروت، 1407ق.

سجودی، فرزان، ساخت گرایی پساساخت گرایی و مطالعات ادبی(مجموعه مقاله: سوسور، اشکلوفسکی، موکاروفسکی و...)، سوره مهر، تهران، 1388ش.

سیوطی، جلال الدین، الاتقان فی علوم القرآن، دارالکتب العربی، بیروت، ۱۴۲۱ق.

شفیعی کدکنی، محمدرضا، موسیقی شعر، نشر آگه، تهران، 1373ش.

صفوی، کوروش، از زبان شناسی به ادبیات، سوره مهر، تهران، 1394ش.

طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان، ناصرخسرو، تهران، ۱۳۷۲ش.

طبری، محمدبن جریر، جامع البیان عن تاویل آیات القرآن، دارالمعرفه، بیروت، ۱۴۱۲ق.

طریحی، فخرالدین بن محمد، مجمع البحرین، مرتضوی، تهران، ۱۳۷۵ش.

طوسی، محمد بن حسن، التبیان فی تفسیر القرآن، دار احیاء التراث العربی، بیروت، بی تا.

عروسی حویزی، عبد علی بن جمعه، تفسیر نورالثقلین،اسماعیلیان، قم، ۱۴۱۵ق.

فخر رازی، محمد بن عمر، مفاتیح الغیب، دار احیاء التراث العربی، بیروت، ۱۴۲۰ق.

فراهیدی، خلیل بن احمد، العین، هجرت، قم، ۱۴۰۹ق.

قمی، علی بن ابراهیم، تفسیر القمی، دارالکتاب، قم، 1363ش.

مجلسی، محمد باقر، بحارالانوار (آسمان و جهان)، ترجمه محمد باقر کمره ای، اسلامیه، تهران، ۱۳۵۱ش.

محمد نژاد عالی زمینی، یوسف، «باستان گرایی واژگانی در شعرهای آزاد نیما و خاستگاه آن»، ادبیات پارسی معاصر، شماره ۲،۱۳۹۰، صص ۸۹ ـ ۱۱۴.

مصطفوی، حسن، التحقیق فی کلمات القران الکریم، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، تهران، ۱۳۶۸ش.

معرفت، محمد هادی، علوم قرآنی، تمهید، قم، ۱۳۸۸ش.

میرصادقی، جمال و میمنت، واژه نامه هنر داستان نویسی، کتاب مهناز، تهران، 1377ش.

میرصادقی، میمنت، واژه نامه هنر شاعری، کتاب مهناز، تهران، 1373ش.

نیشابوری، حسن بن محمد، تفسیر غرائب القرآن، دار الکتب العلمیه، بیروت، ۱۴۱۶ق.

یاسینی، امید؛ فاطمه مدرسی، «باستان گرایی در شعر حمید مصدق»، کاوش نامه زبان و ادبیات فارسی، شماره ۱۴، ۱۳۸۶، صص ۱۱ ـ ۱۴ .