نظریه نهایی ملاصدرا در باب ادراک کلیات (عقل فعال، عقول عرضیه یا خدا؟)

جستارهایی در فلسفه و کلام

مقاله 4، دوره 47، شماره 1، خرداد 1394، صفحه 113-130   

نوع مقاله: علمی پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/philosophy.v47i1.25764

نویسندگان

جهانگیر مسعودی؛ اعظم سادات پیش بین^*

دانشگاه فردوسی مشهد

چکیده

ملاصدرا در مباحث خود در باره درک کلیات مطالب گوناگون و متفاوتی را مطرح کرده است؛ وی از یک سو چنین می‌گوید که در ادراکات حسی و خیالی، نفس مبدع و آفریننده این صور است و سپس با حرکت جوهری و استکمالی خویش به مراتب بالای ادراک یعنی ادراک عقلی دست یافته و متحد با جوهر مفارق عقلی به نام عقل فعال می‌شود و صور کلی را در عقل فعال مشاهده کرده و یا اینکه عقل فعال صور کلیات را به او افاضه می‌کند. (دیدگاه مشایی) از سوی دیگر گاهی از اتحاد نفس با مثل (ارباب انواع) و عقول عرضیه سخن می‌گوید. (دیدگاه اشراقی). در برخی موارد هم با نگاه خاص و ویژه خود به این نکته اشاره می‌کند که نفس در مراتب عالی سیر استکمالی خویش فانی در ذات حق تعالی می‌شود و حقایق اشیاء را آنچنان‌که هستند، در ذات حق می‌بیند. در این نوشتار ضمن بیان دیدگاه نهایی ایشان بر اساس مبانی حکمت متعالیه به این نکته اشاره شده است که برای جمع میان این دیدگاه‌ها می‌توان از دو رویکرد و تفسیر فلسفی و عرفانی در قضیه بهره برد. درک کلیات با فناء در ذات حق بیشتر با تفسیر عرفانی سازگار است و جمع میان دو دیدگاه مشایی و اشراقی عمدتا با تکیه بر دیدگاه خاص فلسفی ملاصدرا امکان‌پذیر است.

کلیدواژه‌ها

عقل فعال؛ مُثل؛ اتحاد؛ ادراک عقلی؛ نفس؛ فنا

مراجع

ابن سینا، حسین بن عبدالله، اشارات و تنبیهات، شرح خواجه طوسی و رازی، قم، نشر البلاغه، چاپ اول، ۱۳۷۵.

ابن سینا، حسین بن عبدالله، التعلیقات، با تحقیق و مقدمه عبدالرحمن بدوی، قم، انتشارات مکتب الاعلام الاسلامی، ۱۴۱۴ ق.

آشتیانی، جلال الدین، شرح حال آرای فلسفی ملاصدرا، قم، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی، چاپ پنجم، ۱۳۸۷.

جوادی آملی، عبدالله، رحیق مختوم، قم، انتشارات اسرا، چاپ اول، ۱۳۷۵ .

حسن‌زاده آملی، حسن، اتحاد عاقل به معقول، قم، انتشارات قیام، چاپ اول، ۱۳۷۵.

حسن‌زاده آملی، حسن، عیون مسائل النفس و شرح العیون فی شرح العیون، تهران، انتشارات امیرکبیر، چاپ اول، ۱۳۷۱.

سبزواری، هادی بن مهدی، تعلیقه بر الحکمه المتعالیه فی الاسفار الاربعه، (دوره ۳ جلدی)، چاپ اول، بیروت، دارالحجه البیضا، ۱۴۳۲ ق.

سبزواری، هادی بن مهدی، شرح منظومه، قم، نشر ناب، ۱۴۱۶ ق.

سجادی، جعفر، فرهنگ اصطلاحات فلسفی ملاصدرا، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، چاپ دوم، ۱۳۸۶.

سهروردی، یحیی بن حبش، مجموعه منصفات شیخ اشراق، تصحیح کربن، تهران، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، چاپ چهارم، ۱۳۸۸.

صدرالدین شیرازی، محمد بن ابراهیم، رسائل فلسفی، (رساله مسائل قدسیه)، با تحقیق و تصحیح و مقدمه سید جلال الدین آشتیانی، مشهد، انتشارات دانشکده الهیات ومعارف اسلامی مشهد، ۱۳۵۲.

صدرالدین شیرازی، محمد بن ابراهیم، الحکمه المتعالیه فی الاسفار الاربعه، (دوره ۳ جلدی)، بیروت، دارالحجه البیضا، چاپ اول، ۱۴۳۲ ق.

صدرالدین شیرازی، محمد بن ابراهیم، الشواهد الربوبیه، تهران، انتشارات بنیاد حکمت اسلامی صدرا، چاپ اول، ۱۳۸۲

صدرالدین شیرازی، محمد بن ابراهیم، الواردات القلبیه فی معرفه الربوبیه، تحقیق، تصحیح و ترجمه دکتر احمد شفیعی‌ها، انجمن فلسفه ایران، ۱۳۵۸

صدرالدین شیرازی، محمد بن ابراهیم، رساله الحشر، ترجمه و تصحیح محمد خواجوی، تهران، انتشارات مولی، ۱۳۶۳.

صدرالدین شیرازی، محمد بن ابراهیم، مجموعه رسائل فلسفی صدرالمتالهین، (رساله اتحاد عاقل و معقول)، تحقیق و تصحیح حامد ناجی اصفهانی، تهران، انتشارات حکمت، چاپ اول، ۱۳۷۵.

صدرالدین شیرازی، محمد بن ابراهیم ، مفاتیح الغیب، تصحیح ومقدمه محمد خواجوی، موسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی، چاپ اول، ۱۳۶۳.

فیاض صابری، عزیز الله، علم و عالم و معلوم، مشهد، انتشارات عروج اندیشه، چاپ اول، ۱۳۸۰.

کدیور، محسن و دیگران، «مشاهده عقلی در معرفت‌شناسی ملاصدرا»، فصلنامه اندیشه دینی، شماره ۲۸، ۱۳۸۷، صص ۳۱-۵۰.