نقد نظریه بلوغ عقلی بشریت در فلسفه خاتمیت و امامت

جستارهایی در فلسفه و کلام

مقاله 1، دوره 47، شماره 2، دی 1394، صفحه 35-57   

نوع مقاله: علمی پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/philosophy.v47i2.19198

نویسنده

عباس جوارشکیان^*

دانشگاه فردوسی مشهد

چکیده

در تبیین و تعلیل خاتمیت، اندیشمندانی که به این مسأله پرداخته‌اند تقریبا بطور عموم، ملاک اصلی و سرّ پیدایش خاتمیت را بلوغ عقلی بشر دانسته‌اند. مقاله حاضر ضمن تبیین و تحلیل رویکرد و تلقی‌های ارائه شده از بلوغ عقلی، این نظریه را مورد نقد و بررسی قرار داده است. حاصل این بررسی آنست که نظریه بلوغ عقلی بشر صرف یک نظرپردازی ذهنی برای سامان بخشی به فلسفه خاتمیت است و هیچ دلیل و بیّنه واقعی و شاهد و قرینه عینی در متن واقعیت خارجی آن را پشتیبانی و تأیید نمی‌نماید.
نقد اساسی‌تری که متوجه نظریه بلوغ عقلی است آنست که التزام به این نظریه بنابر تحلیل‌های متفاوتی که از آن تاکنون ارائه شده است، یا منتهی به ختم دیانت می‌شود و یا منتهی به ختم و نفی امامت؛ و این دو نتیجه، از ناحیه ادلّه مسلّم و غیر قابل تردید فلسفه نبوت و امامت، مردود و غیرقابل اعتنا می‌باشد. در بخش پایانی مقاله پس از نقد و بررسی چهار رویکرد در باره نسبت امامت و خاتمیت، رویکرد پنجمی تحت عنوان امامت سرّ و راز اصلی خاتمیت معرفی می‌شود. در این دیدگاه، امامت نه به عنوان متمّم و مکملی در حاشیه خاتمیت که امری در متن و اصل و بنیان باور به خاتمیت بلکه به عنوان مناط و ملاک آن مطرح است؛ و مدعی آنست که اساسا خاتمیت بر مبنای امامت قابل فهم است نه بلوغ عقلی و توانمندی بشر برای اجتهاد در دین. این نظریه که مبتنی بر تلقی ویژه‌ای از متون وحیانی، بخصوص از قرآن کریم بعنوان وحی خاتم است، به ادعای نگارنده مستظهر به جمیع ادلّه عقلی و نقلی و شواهد تاریخی و عینی است.

کلیدواژه‌ها

خاتمیت؛ بلوغ عقلی؛ امامت؛ اجتهاد؛ اکمال دین؛ غیبت؛ اقبال؛ مطهری؛ شریعتی

مراجع

ابن ترکه اصفهانی، علی ابن محمد، شرح نظم الدرر، تصحیح و تعلیق اکرم جودی نعمتی، تهران، میراث مکتوب، 1384.

اقبال لاهوری، محمد، احیای فکر دینی در اسلام، ترجمه احمد آرام، تهران، کانون نشر پژوهش‌های اسلامی، بی‌تا.

باهنر، محمد جواد و علی اکبر هاشمی رفسنجانی، جهان در عصر بعثت، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، 1366.

جناتی محمد ابراهیم، ادوار اجتهاد از دیدگاه مذاهب اسلامی، تهران، کیهان، 1372.

جواهری، محمدرضا، اجتهاد در عصر ائمه معصومین (ع)، قم، بوستان کتاب، 1381.

خمینی، روح الله، تقریرات فلسفه، تهران، موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۸۱.

ربانی، علی، «بازاندیش امامت در پرتو عقل و نقل»، کتاب نقد، شماره 38، بهار 1385.

سروش، عبد الکریم، بسط تجربه نبوی، تهران، موسسه فرهنگی صراط، چاپ پنجم، 1385.

سروش، عبد الکریم، قبض و بسط تئوریک شریعت، تهران، صراط، 1371.

سروش، عبد الکریم، مدارا و مدیریت، تهران، صراط، 1360.

صادقی ارزگانی، محمد امین، آموزه مهدویت در عرفان اسلامی، تهران، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، 1386.

صدرالدین شیرازی، محمد بن ابراهیم، شرح اصول کافی، ترجمه محمد خواجوی، تهران، موسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی، 1366.

عسگری، مرتضی، امامت و مهدویت در مکتب خلفا، تهران، بنیاد بعثت، 1384.

فرغانی، سعید بن محمد، مشارق الدراری (شرح تائیه)، مقدمه و تعلیقات سید جلال الدین آشتیانی، تهران، انجمن حکمت و فلسفه ایران، 1398 ق.

قدردان قراملکی، محمد حسن، «نگاه اقبال و شریعتی به خاتمیت»، کتاب نقد، شماره 38، بهار 1385.

قدردان قراملکی، محمد حسن، آیین خاتم، تهران، نشر پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، 1386.

قدردان قراملکی، محمد حسن، پاسخ به شبهات کلامی، دفتر چهارم: امامت، تهران، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، 1388.

گلپایگانی، علی، «چالش‌های فکری در تفسیر خاتمیت»، کتاب نقد، شماره 38، بهار 1385.

محقق، جعفر، «تعارض امامت و خاتمیت!»، کتاب نقد، شماره 38، ص 109 و 110.

محمدی ری شهری، محمد، میزان الحکمه، قم، مکتب الاعلام الاسلامی، 1367.

محمدی نسب، باقر، آیات الولایه، بی‌جا، 1384.

مطهری، مرتضی، خاتمیت، تهران، انتشارات صدرا، 1372.

مطهری، مرتضی، مجموعه آثار 2 (ختم نبوت)، تهران، انتشارات صدرا، بی‌تا.

مطهری، مرتضی، مجموعه آثار 3 (راز ختم نبوت)، تهران، انتشارات صدرا، بی‌تا.