تحلیل و نقد دلایل ظن به امامت اسماعیل از منظر منابع امامیه

جستارهایی در فلسفه و کلام

مقاله 1، دوره 47، شماره 2، دی 1394، صفحه 59-81   

نوع مقاله: علمی پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/philosophy.v47i2.16886

نویسندگان

محمدعلی چلونگر؛ سیدمهران طباطبایی پوده^*

دانشگاه اصفهان

چکیده

یکی از مسائلی که در تاریخ تشیع همواره محل بحث بوده است، مسألۀ ظن به امامت اسماعیل پس از شهادت امام‌صادق (ع) است که در کتب اسماعیلیه و گاه امامیه بیان شده است. دلایلی که سبب ظن به امامت اسماعیل شده است، عبارت است از: روایات دال بر تعلق امامت به فرزند بزرگ‌تر، توجه و محبت امام به اسماعیل، وجود نص ساختگی، عدم ‌شناخت مفهوم بداء، شایعۀ زنده‌بودن اسماعیل و تأثیر خفقان دورۀ عباسی در جلوگیری از معرفی علنی امام. این دلایل در پژوهش حاضر بررسی و نقد خواهد شد.
در این مقاله، برای شناسایی عوامل احتمالی جعل، روایاتی از ائمۀ پس از امام‌باقر (ع) با مضمون معرفی نام‌های دوازده امام واکاوی و تبیین شده است. این روایات که مخالفان امامت اسماعیل به آن‌ها استناد کرده‌اند، همراه ‌با نموداری از راویان نشان خواهد داد که عوامل مطرح‌شده هیچ کدام بر امامت اسماعیل دلالتی نداشته و خطایی از جانب امام‌صادق (ع) در تعیین امام بعدی صورت نگرفته است و روایات دوازده ‌امام را نمی‌توان مجعول راویان دانست. در این راستا، طرح مسألۀ امامت اسماعیل را باید در گمان‌زنی‌های مردم و محذوریت امام در معرفی امام‌موسی‌کاظم (ع) به علت خفقان دوران حکومت عباسی جست‌وجو کرد.

کلیدواژه‌ها

اسماعیل؛ امامت؛ بداء؛ منابع امامیه؛ ظن؛ روایات دوازده امام (ع)

مراجع

قرآن کریم، ترجمۀ ناصر مکارم شیرازی، بیروت، مرکز طبع و نشر قرآن جمهوری اسلامی ایران. چاپ سوم، ۱۳۹۰.

ابن ‌أبی‌زینب، محمدبن ‌ابراهیم، الغیبة، علی‌اکبر غفاری، تهران، صدوق، چاپ اول، ۱۳۹۷.

ابن بابویه، محمد بن علی، الإمامة و التبصرة من الحیرة، قم، مدرسه الإمام المهدی عجّل الله تعالی فرجه الشریف، چاپ اول، ۱۴۰۴ ق.

ابن بابویه، محمد بن علی، التوحید، ایران، قم، جامعه مدرسین، چاپ اول، ۱۳۹۸ ق.

ابن بابویه، محمد بن علی، کمال‌الدین و تمام النعمة، تهران، اسلامیه، چاپ دوم، ۱۳۹۵ ق.

ابن بابویه، محمد بن علی، کمال‌الدین، ترجمۀ محمدباقر کمره‌ای، تهران، اسلامیه، چاپ اول، ۱۳۷۷.

ابن خلدون، عبدالرحمان بن محمد، تاریخ ابن‌خلدون، ترجمۀ محمد پروین گنابادی، تهران، علمی و فرهنگی. چاپ هشتم، ۱۳۷۵.

ابن هیثم، جعفر بن احمد، پیدایی فاطمیان و گفت‌وگوهای درونی شیعیان در المناظرات، ترجمۀ محمد جاودان و امیر جهان‌آراسته، قم، دانشگاه ادیان و مذاهب، ۱۳۶۴ ق.

ابن‌أبی‌زینب، محمدبن ‌ابراهیم، الغیبة، ترجمۀ احمد فهری زنجانی، دارالکتب الإسلامیة. چاپ چهارم، ۱۳۶۲.

ابن‌شهرآشوب، محمدبن ‌علی، مناقب آل‌أبی‌طالب علیهم‌السلام، قم، علامه. چاپ اول، ۱۳۷۹ ق.

اشعری، سعد بن عبدالله، المقالات والفرق، تهران، علمی و فرهنگی، چاپ دوم، ۱۳۶۰.

امین، محسن، اعیان الشیعه، بیروت، دارالتعارف للمطبوعات، ۱۴۰۶ ق.

آمدی، علی بن محمد، أبکار الأفکار فی أصول الدین، دارالکتب، بی‌تا.

جوینی، عطاملک بن محمد، تاریخ جهانگشای جوینی، ترجمه محمد قزوینی، تهران، دنیای کتاب. چاپ چهارم، ۱۳۸۵.

حر عاملی، محمدبن ‌حسن، وسائل الشیعه، قم، مؤسسة آل‌البیت علیهم‌السلام، چاپ اول، ۱۴۰۹ ق.

حلبی، علی‌اصغر، تاریخ علم کلام در ایران و جهان، تهران، اساطیر، چاپ دوم، ۱۳۷۶.

حمدالله مستوفی، حمدالله بن ابی بکر، تاریخ گزیده، تحقیق عبدالحسین نوایی، تهران، امیرکبیر، چاپ سوم، ۱۳۶۴.

خزاز رازی، علی‌بن‌ محمد، کفایة الأثر فی النصّ علی الأئمة الإثنی‌عشر، عبداللطیف حسینی کوهکمری، قم، بیدار، ۱۴۰۱ ق.

خصیبی، حسین‌بن ‌حمدان، الهدایه الکبری، بیروت، البلاغ، ۱۴۱۹ ق.

خوئی، ابوالقاسم، معجم رجال الحدیث، قم، مرکز نشر آثار شیعه، ۱۴۱۰ ق.

رشیدالدین فضل‌الله، جامع التواریخ، اسماعیلیان و فاطمیان، ترجمۀ محمدتقی دانش‌پژوه، تهران، علمی و فرهنگی، چاپ سوم، ۱۳۸۱.

سجادی، جعفر، فرهنگ معارف اسلام، تهران، دانشگاه تهران، چاپ سوم، ۱۳۷۳.

شوشتری، نورالله بن شریف‌الدین، احقاق الحق و ازهاق الباطل، مکتبه آیت‌الله مرعشی نجفی.

صفار، محمدبن‌ حسن، بصائر الدرجات فی فضائل آل محمّد صلّی‌الله علیهم، ایران، قم، مکتبة آیة‌الله المرعشی النجفی. چاپ دوم، ۱۴۰۴ ق.

طباطبایی، محمد حسین، نقدهای علامه طباطبائی بر علامه مجلسی (حواشی بر بحارالانوار)، محقق و مصحح: مرتضی رضوی، چاپ اول، بی‌تا.

طبرسی، فضل‌بن ‌حسن، إعلام الوری بأعلام الهدی (ط- القدیمة)، تهران، اسلامیه، چاپ سوم، ۱۳۹۰ ق.

طوسی، محمدبن حسن، الأمالی، قم، دارالثقافة، چاپ اول، ۱۴۱۴ ق.

طوسی، محمدبن حسن، الغیبة، کتاب الغیبة للحجة، عبدالله تهرانی و علی‌احمد ناصح، قم، دارالمعارف الإسلامیة. چاپ اول، ۱۴۱۱ ق.

طوسی، محمدبن حسن، الفهرست، قم، ستاره، ۱۴۲۰ ق.

طوسی، محمدبن حسن، تلخیص المحصل المعروف بنقد المحصل، بیروت، دارالاضواء، ۱۴۰۵ ق.

طوسی، محمدبن حسن، رجال الشیخ الطوسی، نجف، حیدریه، ۱۳۸۱ ق.

طوسی، محمدبن حسن، متن و ترجمه کتاب غیبت، ترجمه مجتبی عزیزی، قم، مسجد مقدس جمکران، چاپ دوم، ۱۳۸۷.

علامه حلی، حسن‌بن ‌یوسف، رجال العلامه الحلی، قم، دارالذخائر، ۱۴۱۱ ق.

عمادالدین طبری آملی، محمد بن علی، بشارة المصطفی لشیعة المرتضی (ط- القدیمة)، نجف، المکتبة الحیدریة، چاپ دوم، ۱۳۸۳ ق.

کشی، محمدبن‌ عمر، رجال الکشی- اختیار معرفه الرجال، مهدی رجایی، قم، مؤسسۀ آل‌البیت علیهم‌السلام، چاپ اول، ۱۴۰۹ ق.

کلینی، محمدبن ‌یعقوب، أصول الکافی، ترجمۀ محمدباقر کمره‌ای، قم، اسوه، چاپ سوم، ۱۳۷۵.

کلینی، محمدبن ‌یعقوب، الکافی (ط- الإسلامیة)، علی‌اکبر غفاری و محمد آخوندی، تهران، دارالکتب الإسلامیة، چاپ چهارم، ۱۴۰۷ ق.

کوفی اهوازی، حسین‌بن‌ سعید، الزهد، غلامرضا عرفانیان یزدی، قم، المطبعة العلمیة، چاپ دوم، ۱۴۰۲ ق.

مجلسی، محمدباقربن‌ محمدتقی، بحار الأنوار (بیروت)، بیروت، دارإحیاء التراث العربی، چاپ دوم، ۱۴۰۳ ق.

مجلسی، محمدباقربن‌ محمدتقی، زندگانی حضرت امام‌جعفرصادق (ع)، ترجمۀ موسی خسروی، تهران، اسلامیه، چاپ دوم، ۱۳۹۸ ق.

مدرسی طباطبایی، حسین، مکتب در فرایند تکامل، ترجمه هاشم ایزدپناه، تهران، غزال، چاپ هشتم، ۱۳۸۹.

مفید، محمدبن‌ محمد، الاختصاص، علی‌اکبر غفاری و محمود محرمی زرندی، ایران، قم، الموتمر العالمی لالفیة الشیخ المفید، چاپ اول، ۱۴۱۳ ق.

مفید، محمدبن‌ محمد، الإرشاد فی معرفة حجج‌الله علی العباد، مؤسسة آل البیت علیهم السلام، قم، کنگرۀ شیخ مفید، چاپ اول، ۱۴۱۳ ق.

مفید، محمدبن‌ محمد، الإرشاد، ترجمۀ محمدباقر ساعدی، تهران، اسلامیه، چاپ اول، ۱۳۸۰.

مفید، محمدبن‌ محمد، الفصول المختارة، علی میرشریفی، قم، کنگرۀ شیخ مفید، چاپ اول، ۱۴۱۳ ق.

مفید، محمدبن‌ محمد، تصحیح اعتقادات الإمامیة، قم، کنگرۀ شیخ مفید، چاپ دوم، ۱۴۱۴ ق.

مقدسی، مطهر بن طاهر، البدء و التاریخ، ترجمۀ محمدرضا شفیعی کدکنی، تهران، آگه، چاپ اول، ۱۳۷۴.

موسوی بجنوردی، محمد، «بداء، نسخ، تفاوت آنها با یکدیگر»، نامۀ الهیات، شماره ۱، ۱۳۸۶.

نجاشی، احمدبن ‌علی، رجال النجاشی، قم، جامعۀ مدرسین، ۱۴۰۷ ق.

نوبختی، حسن‌بن‌موسی، فرق الشیعه، ترجمه محمدجواد مشکور، تهران، کتیبه مجلات و نشریات، چاپ سوم، ۱۳۸۶.

واحد تدوین کتب درسی، شناخت مذاهب اسلامی، سازمان حوزه‌ها و مدارس علمیۀ خارج از کشور، ۱۳۸۰.

ادارۀ مشاورۀ نهاد نمایندگی مقام معظم رهبری در دانشگاه‌ها، «امامت پسر بزرگ‌تر»، ۱۳۸۴، www.quran.porsemani.ir.

اندیشۀ قم، پرسش و پاسخ، اسماعیلیه، عقائد اسماعیلیه، www.andisheqom.net.

پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر آیة‌الله ‌العظمی مکارم شیرازی، «امامت اسماعیل‌بن ‌جعفر»، www.makaremshirazi.org.

پایگاه حوزه، «آیا امام‌صادق (ع) اسماعیل را بعنوان جانشین خود معرفی کرده بود؟»، ۱۳۸۵. www.hawzah.net.

حبیبی مظاهری، مسعود، دائرۀ ‌المعارف بزرگ اسلامی، «اسماعیل‌بن ‌جعفر»، www.cgie.org.ir

گروه پاسخ به شبهات مؤسسۀ تحقیقاتی حضرت ولیعصر، «بداء در تفکر شیعی و خاستگاه آن» ۱۳۹۰، www.valiasr-aj.com.

گروه پاسخ به شبهات مؤسسۀ تحقیقاتی حضرت ولیعصر، «امام‌هادی مشعل‌دار هدایت»، ۱۳۹۱، www.valiasr-aj.com.