تأمّلی در مستندات فقهی ماده 468 قانون مجازات اسلامی مصوّب 1392

فقه و اصول (Fiqh va uṣūl)

مقاله 5، دوره 46، شماره 4 - شماره پیاپی 99، بهمن 1393، صفحه 141-158   

نوع مقاله: پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/fiqh.v46i19.29184

نویسندگان

علی محمدیان¹؛ محمد محسنی دهکلانی^{* 2}؛ محمدتقی قبولی در افشان³

¹دانشجوی دکتری فقه و مبانی حقوق اسلامی، دانشگاه فردوسی مشهد

²استادیار دانشگاه مازندران

³دانشیار دانشکده الهیات دانشگاه فردوسی مشهد

چکیده

قانون مجازات اسلامی مصوّب 1/2/1392 با پذیرش مسئولیت عاقله در قتل های خطایی این نظریه را در ماده-ی 463 منعکس نموده است. این قانون درباره نحوه پرداخت دیه ی مذکور ذیل ماده 468 چنین مقرر نموده است: «عاقله عبارت از پدر، پسر، و بستگان نسبی پدری و مادری، یا پدری به ترتیب طبقات ارث است».
مفاد ماده ی اخیر مستظهر به موافقت مشهور فقهای امامیه می باشد. ایشان معتقدند: «با وجود عاقله ی اَقرَب، عُهده ی عاقله ی اَبعَد مشغول نمی باشد و در فرض اجتماع خویشاوندان ذکور نسبی(= عاقله) تأدیه ی خون بهاء و پرداخت دیه بر ذمّه ی نزدیک ترین اقارب به حسب طبقات ارث می باشد».مستند عمده ی ایشان استظهار از آیه «وَأُولُواالْأَرْحامِ بَعْضُهُمْ أَوْلى بِبَعْضٍ» و نیز روایات ناظر به مسأله ی پیشگفته می باشد.
نگارنده استظهار از آیه ی فوق را تمام نمی داند و استدلال به آن روایات را تام نمی یابد. وی پس از نقد مستندات قول مشهور چنین نتیجه می گیرد که: «در پرداخت دیه ی قتل خطایی، رعایت ترتیب بین عاقله لازم نبوده و همگی ایشان مسئول پرداخت دیه هستند؛ اگرچه حین الفوت ارث بر نباشند». این نظریه اگرچه خلاف قول مشهور است؛ لیکن برخی از فقهاء را با خود موافق نموده است؛ مضافاً به این که اطلاقات و عمومات ادلّه نیز آن را اقتضاء دارد.

کلیدواژه‌ها

قتل خطایی؛ عاقله؛ توزیع دیه؛ قول مشهور؛ ماده 468 ق.م.ا

مراجع

قرآن کریم، با ترجمه مکارم شیرازی.

 

ابن اثیر، مبارک بن محمد، النهایة فی غریب الحدیث و الأثر، قم، مؤسسه اسماعیلیان، چاپ اول، بی‌تا.

 

ابن بابویه، محمّد بن على، من لایحضره الفقیه، قم، دفتر انتشارات اسلامى، چاپ دوم، 1413ق.

 

ابن بابویه، محمّد بن على، من لایحضره الفقیه، ترجمه على اکبر غفارى، تهران، نشر صدوق، چاپ اول، 1409ق.

 

ابن بابویه، محمّد بن على، المقنع، قم، مؤسسه امام هادى(ع)، چاپ اول، 1415ق.

 

ابن بابویه، محمّد بن على، الهدایة فی الأصول و الفروع، قم، مؤسسه امام هادى(ع)، چاپ اول، 1418ق.

 

ابن سعید، یحیى بن احمد، الجامع للشرائع، قم، مؤسسه سیدالشهداء، چاپ اول، 1405ق.

 

ابن فارس، احمد بن فارس، معجم مقائیس اللغة، قم، دفتر انتشارات اسلامى، چاپ اول، 1404ق.

 

ابن فهد حلّى، احمد بن محمد، المهذب البارع فی شرح المختصر النافع، قم، دفتر انتشارات اسلامى، چاپ اول، 1407ق.

 

ابن قدامه، عبدالله بن احمد، المغنی، با تصحیح محمدخلیل هراس، مصر، مطبعة الامام، چاپ اوّل، بی‌تا.

 

ابن منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، بیروت، دارالفکر، چاپ سوم، 1414ق.

 

ابوالصلاح حلبى، تقی بن نجم، الکافی فی الفقه، اصفهان، کتابخانه امیرالمؤمنین(ع)، چاپ اول، 1403ق.

 

ایروانى، باقر، دروس تمهیدیة فی الفقه الاستدلالی على المذهب الجعفری، قم، چاپ دوم، 1427ق.

 

آبى، حسن بن ابى طالب، کشف الرموز فی شرح مختصر النافع، قم، دفتر انتشارات اسلامى، چاپ سوم،1417ق.

 

تبریزى، جواد بن على، تنقیح مبانی الأحکام-کتاب الدیات، قم، دار الصدیقة الشهیدة، چاپ اول، 1428ق.

 

تفرشى، مصطفى بن حسین، نقد الرجال، قم، مؤسسه آل البیت، چاپ اول، 1418ق.

 

حرّ عاملى، محمد بن حسن، وسائل الشیعة، قم، مؤسسه آل البیت، چاپ اول، 1409ق.

 

جزائرى، عبداللّه‌بن نور الدین، التحفة السنیة فی شرح النخبة المحسنیة، تهران، محقق کتاب، چاپ اول، بی‌تا.

 

جوهرى، اسماعیل بن حماد، الصحاح-تاج اللغة و صحاح العربیة، بیروت، دارالعلم للملایین، چاپ اول، 1410ق.

 

خمینى، روح اللّه، تحریرالوسیلة، قم، مؤسسه مطبوعات دارالعلم، چاپ اول، 1421ق.

 

خویى، ابوالقاسم، مبانی تکملة المنهاج، قم، مؤسسه إحیاء آثار الخوئی، چاپ اول، 1422ق.

 

خویى، ابوالقاسم، مصباح الاصول، تقریر سیدمحمّد واعظ حسینی بهسودی، نجف، مطبعة النجف، 1377ق.

 

دشتی، مصطفی، معارف و معاریف، تهران، مؤسسه فرهنگی آرایه، چاپ چهارم، 1385.

 

روحانى، محمدصادق، فقه الصادق(ع)، قم، مدرسه امام صادق(ع)، چاپ اول، 1412ق.

 

سبحانى، جعفر، الوسیط فى اصول الفقه، قم، مرکز مدیریت حوزه علمیه قم، 1418ق.

 

سلاّر دیلمى، حمزه بن عبدالعزیز، المراسم العلویة و الأحکام النبویة، قم، منشورات الحرمین، چاپ اول، 1404ق.

 

شوشتری، محمد جعفر، منتهى الدرایة، قم، دارالکتاب الجزائرى، 1414ق.

 

شهید ثانى، زین الدین بن على، الروضة البهیة، قم، دفتر انتشارات اسلامى، چاپ اول، 1412ق.

 

شهید ثانى، زین الدین بن على، مسالک الأفهام إلى تنقیح شرائع الإسلام، قم، مؤسسة المعارف الإسلامیه، چاپ اول، 1413ق.

 

طباطبایى، محمد حسین، المیزان فی تفسیر القرآن، بیروت، مؤسسه اعلمى، چاپ سوم، 1393ق.

 

طباطبایى کربلایی، على‌بن محمد علی، ریاض المسائل، قم، مؤسسه آل البیت، چاپ اول، 1418ق.

 

طبرسى، فضل بن حسن، مجمع البیان فى تفسیر القرآن‏، تهران، انتشارات ناصرخسرو، ‏چاپ سوم، 1377.

 

طریحى، فخرالدین بن محمد، مجمع البحرین، تهران، کتابفروشى مرتضوى، چاپ سوم، 1416ق.

 

طوسى، محمد بن حسن، المبسوط فی فقه الإمامیه، تهران، المکتبة المرتضویة، چاپ سوم، 1387ق.

 

طوسى، محمد بن حسن، الاستبصار فیما اختلف من الأخبار، تهران، دارالکتب الإسلامیه، چاپ اول، 1390ق.

 

طوسى، محمد بن حسن، تهذیب الأحکام، تهران، دارالکتب الإسلامیه، چاپ چهارم، 1407ق.

 

طوسى، محمد بن حسن، الخلاف، قم، دفتر انتشارات اسلامى، چاپ اول، 1407ق.

 

علامه حلّى، حسن بن یوسف، مختلف الشیعة فی أحکام الشریعة، قم، دفتر انتشارات اسلامى، چاپ دوم، 1413ق.

 

علامه حلّى، حسن بن یوسف، تحریر الأحکام الشرعیة على مذهب الإمامیة، قم، مؤسسه امام صادق(ع)، چاپ اول، 1420ق.

 

علامه حلّى، حسن بن یوسف، إرشاد الأذهان إلى أحکام الإیمان، قم، دفتر انتشارات اسلامى، چاپ اول، 1410ق.

 

فاضل مقداد، مقداد بن عبدالله، کنز العرفان فی فقه القرآن، قم، انتشارات مرتضوى، چاپ اول، 1425ق.

 

فاضل هندى، محمد بن حسن، کشف اللثام و الإبهام عن قواعد الأحکام، قم، دفترانتشارات اسلامى، چاپ اول، 1416ق.

 

فخر المحققین، محمد بن حسن، إیضاح الفوائد فی شرح مشکلات القواعد، قم، مؤسسه اسماعیلیان، چاپ اول، 1387ق.

 

فیض کاشانى، محمد محسن ابن شاه مرتضى، مفاتیح الشرائع، قم، انتشارات کتابخانه مرعشى، چاپ اول، بی‌تا.

 

فیض کاشانى، محمد محسن ابن شاه مرتضى، تفسیر صافی، با تحقیق حسین اعلمى، تهران، انتشارات الصدر، چاپ دوم، 1415ق.

 

فیاض کابلى، محمداسحاق، رساله توضیح المسائل، قم، انتشارات مجلسى، چاپ اول، 1426ق.

 

قطب راوندى، سعید بن هبه الله، فقه القرآن، قم، کتابخانه مرعشى نجفى، چاپ دوم، 1405ق.

 

کشّى، محمدبن عمر، رجال الکشی، مشهد، مؤسسه نشر دانشگاه مشهد، 1490ق.

 

کلینى، محمد بن یعقوب، الکافی، تهران، دارالکتب الإسلامیه، چاپ چهارم، 1407ق.

 

مجلسى، محمد‌باقر بن محمد‌تقی، مرآة العقول فی شرح أخبار آل الرسول، تهران، دارالکتب الإسلامیه، چاپ دوم، 1404ق.

 

مجلسى، محمد‌باقر بن محمد‌تقی، ملاذ الأخیار فی فهم تهذیب الأخبار، قم، کتابخانه مرعشى نجفى، چاپ اول، 1406ق.

 

مجلسى، محمد‌باقر بن محمد‌تقی، حدود و قصاص و دیات، تهران، مؤسسه نشر آثار اسلامى، چاپ اول، بی‌تا.

 

محقق حلّى، جعفر بن حسن، المختصر النافع فی فقه الإمامیة، قم، مؤسسه المطبوعات الدینیه، چاپ ششم، 1418ق.

 

محقق حلّى، جعفر بن حسن، شرائع الإسلام فی مسائل الحلال و الحرام، قم، مؤسسه اسماعیلیان، چاپ دوم، 1408ق.

 

مدنى کاشانى، رضا، کتاب الدیات، قم، دفتر انتشارات اسلامى، چاپ اول، 1408ق.

 

مرتضی زبیدى، محمد بن محمد، تاج العروس من جواهر القاموس، بیروت، دارالفکر، چاپ اول، 1414ق.

 

مرعشى نجفى، شهاب الدین، القصاص على ضوءالقرآن و السنة، قم، کتابخانه مرعشى نجفى، چاپ اول، 1415ق.

 

مشکینى اردبیلی، على، مصطلحات الفقه، بی‌جا، بی‌تا.

 

مفید، محمّد بن محمد، المقنعة، قم، کنگره جهانى هزاره شیخ مفید، چاپ اول، 1413ق.

 

مکارم شیرازى، ناصر، تفسیر نمونه، به همراه نویسندگان، تهران، دارالکتب الاسلامیه، چاپ یازدهم، 1368.

 

نجاشى، احمد بن علی، رجال-فهرست أسماء مصنفی الشیعه، قم، دفتر انتشارات اسلامى، 1407ق.

 

نجفی (صاحب جواهر)، محمدحسن بن باقر، جواهر الکلام فی شرح شرائع الإسلام، بیروت، دارإحیاء التراث العربی، چاپ هفتم، 1404ق.

 

وحید خراسانى، حسین، منهاج الصالحین، قم، مدرسه امام باقر(ع)، چاپ پنجم، 1428ق.