عقل و به‌کارگیری آن در اندیشه فقهی فیض کاشانی

فقه و اصول

مقاله 5، دوره 46، شماره 4 - شماره پیاپی 99، بهمن 1393، صفحه 159-176   

نوع مقاله: پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/fiqh.v46i19.20522

نویسندگان

سید محمد موسی مطلبی^{* 1}؛ حسن جمشیدی²

¹پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات اجتماعی

²جهاد دانشگاهی مشهد

چکیده

نظر به اهمیت دلیل عقل در استنباط، به‌ویژه در مسائل نو، بررسی آثار فقها از جمله بررسی سیره فقهی فیض کاشانی به عنوان فقیهی مؤثر در تکامل فقه در اثبات این مسأله شایسته است. بدین منظور بررسی کتب مختلف وی بر اساس روش تحلیل محتوی انجام شده و یکایک فتاوای وی نیز مورد بررسی قرار گرفته ‌است. نتیجه تحقیق نشان می‌دهد مرحوم فیض معنای دلیل عقل را مفهومی در نظر می‌گیرد که مختص انبیاء است و مقتضای دلیل عقل را متابعت از این عقل می‌داند. و به نوعی دلیل عقل مصطلح را ظنی می‌داند. و اهل اجتهاد را در مسیر خطا می‌پندارد در عین حال در مواردی دلیل عقل و شواهد عقلی را مکرر در کنار دلیل نقلی به کار می‌برد.
بنابر این به نظر می‌رسد وی سه مفهوم از عقل را در بیان خود بدون تصریح به آن بکار برده است: نخست آن مفهوم که عقل را مختص انبیاء می‌داند و دیگران را از آن بی‌بهره و در عین حال مفید و قابل استفاده در استنباط. دوم مفهوم عقل مستقل است که در نظر وی در فرایند استباط به کار نمی‌آید. سوم مفهومی از دلیل عقلی است که بارها آن را به‌کار گرفته و بیشتر درک خطابات شرعی است.

کلیدواژه‌ها

عقل؛ دلیل عقل؛ منابع استنباط؛ فیض کاشانی

مراجع

بحرانی، یوسف بن احمد، الحدائق الناضرة فی أحکام العترة الطاهرة، محمد تقی ایروانی، سید عبدالرزاق مقرم، قم، انتشارت اسلامی، چاپ اول، 1405 ق.

جناتی، محمدابراهیم، منابع اجتهاد، تهران، کیهان، 1370.

حسینی، سید ابراهیم، «نقش عقل در استنباط قواعد و مقررات حقوقی از دیدگاه اسلامی»، معرفت، شماره 99، 1382، 118- 98 .

حکیم، محمد تقی، الاصول العامة للفقه المقارن، مؤسسه آل البیت، چاپ دوم، 1979م.

خوئى، ابوالقاسم، مصباح الاصول، تدوین توسط تقریر سید محمد سرور واعظ بهصودى، نجف: مطبعه نجف، 1386ق.

صابری، حسین، عقل و استنباط فقهی، مشهد، بنیاد پژوهشهای اسلامی، 1381.

صابری، حسین، «گزارشی تحلیلی از دلیل عقل در فقه شیعه»، مشکاه، شماره 58 و59، 1381، 156-114.

صدر، محمدباقر، بحوث فی علم الاصول، سید محمود هاشمی، المجمع العلمی للشهید الصدر، 1405ق.

علی دوست، ابو القاسم، «فقه وعقل»، قبسات، شماره 15 و 16، 1379.

الغزالی، ابوحامد محمد، احیاء علوم الدین، بیروت، دارالمعرفه، 1417ق.

الغزالی، ابوحامد محمد، المستصفی فی علم الاصول، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1417ق.

فیض، علیرضا، «ویژگی‌های فقه ملامحسن»، مقالات وبررسی‌ها، 1374، 28- 23.

فیض کاشانى، محمد بن شاه مرتضى، الأصول الأصلیة، ایران، سازمان چاپ دانشگاه، 1390.

فیض کاشانى، محمد بن شاه مرتضى، الحق المبین، میر جلال الدین الحسینی الأرموی، سازمان چاپ دانشگاه، بی‌تا.

فیض کاشانى، محمد بن شاه مرتضى، رسائل فیض کاشانى، بهراد جعفری، تهران، مدرسه عالى شهید مطهرى، 1429ق.

فیض کاشانى، محمد بن شاه مرتضى، سفینة النجاة، بی‌جا، بی‌تا.

فیض کاشانى، محمد بن شاه مرتضى، الشافی فی العقائد و الاخلاق و الاحکام، مهدی انصاری قمی، تهران، دار نشر اللوح المحفوظ، 1425ق.

فیض کاشانى، محمد بن شاه مرتضى، الشهاب الثاقب، رؤف جمال الدین، بیروت، مؤسسه الأعلمی للمطبوعات، 1401 ق.

فیض کاشانى، محمد بن شاه مرتضى، التفسیر الصافی، طهران، مکتبه الصدر، 1374.

فیض کاشانى، محمد بن شاه مرتضى، معتصم الشیعة فی أحکام الشریعة، مسیح توحیدی، تهران، مدرسه عالی شهید مطهری، چاپ اول، 1429 ق.

فیض کاشانى، محمد بن شاه مرتضى، مفاتیح الشرایع، قم، انتشارات کتابخانه آیة ا... مرعشی نجفی، چاپ اول، بی‌تا.

فیض کاشانى، محمد بن شاه مرتضى، النخبة فی احکام العلمیة و الحکام الشرعیة، مهدی انصاری قمی، تهران، دفتر تبلیغات اسلامی، 1418 ق.

فیض کاشانى، محمد بن شاه مرتضى، الوافی، اصفهان، کتابخانه امام امیر المؤمنین علی علیه السلام، چاپ اول، 1406ق.

قماشی، سعید، «بازشناسى جایگاه عقل در فقه شیعه»، ماه‌نامه رواق اندیشه، شماره 3،1381، 156-114

قماشی، سعید، جایگاه عقل در استنباط احکام شرعی، قم، پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، 1389.

قمی، میرزا ابوالقاسم، قوانین الاصول، قم، مکتبه العلمیه الاسلامیه، 1431ق.

مطهری، مرتضی، آشنایی با علوم اسلامی، تهران، صدرا، 1378 .

مطلبی، سید محمد موسی و حسن جمشیدی، گزارش نهایی پژوهش: جایگاه دلیل عقل در فقه از منظر فقهای شیعه، تهران، پژوهشگاه علوم انسانی ومطالعات اجتماعی جهاد دانشگاهی، 1389.

مطلبی، سید محمد موسی و حسن جمشیدی، «دلیل عقل در سیره فقهی ابن ادریس»، آموزه‌های فقه مدنی، شماره 5، 1391، 150-123 .

مظفر، محمدرضا، اصول فقه، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، چاپ چهارم، 1370 .

نائینى، محمد حسین، فوائد الاصول، تقریر محمد على کاظمى خراسانى، قم، موئسسه نشر اسلامى، 1406ق.

نجفی (صاحب جواهر)، محمد حسن بن باقر، جواهر الکلام فی شرح شرایع الاسلام، عباس قوجانی، دارالکتب الاسلامیه، بی‌تا.