پژوهشی در معنای کلمه توحید

جستارهایی در فلسفه و کلام

مقاله 3، دوره 47، شماره 2، دی 1394، صفحه 159-186   

نوع مقاله: علمی پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/philosophy.v47i2.41973

نویسنده

علیرضا نجف زاده^*

دانشگاه فردوسی مشهد

چکیده

در معنای کلمه طیبه «لاإلهَ إلّا اللّهُ» و نحوه دلالت آن بر توحید در میان دانشمندان مسلمان اختلاف گسترده‌ای به چشم می‌خورد. در این جمله شریفه احتمالاتی را طرح کرده‌اند که اگر بعضی از آن‌ها پذیرفته شوند، کلمه توحید دلالتی بر توحید کامل نخواهد داشت. این مقاله پس از بررسی دقیق معانی ادعایی برای واژه‌های به‌کار رفته در جمله توحیدی و تأثیر هر یک در افاده توحید کامل، به نقد و بررسی دیدگاه‌های مختلف و معرفی نظریه‌های موجه در معنای کلمه اخلاص می‌پردازد.

کلیدواژه‌ها

اللّه؛ إله؛ تهلیلیّه؛ لاإلهَ إلّا اللّهُ؛ کلمه توحید، کلمه اخلاص

مراجع

قرآن کریم

ابن دمامینی، محمد بن ابی بکر، شرح الدمامینی علی مغنی اللبیب، بیروت، مؤسسة التاریخ العربی، بی‌تا.

ابن سینا، حسین بن عبدالله، النجاة، به کوشش محیی الدّین صبری کردی، قاهره، 1938 م.

ابن صائغ، یعیش بن علی، شرح المفصل للزمخشری، مصر، ادارة الطباعة المنیریة، بی‌تا.

ابن عقیل، عبدالله بن عبدالرحمن، شرح ابن عقیل علی ألفیة ابن مالک، تحقیق عبدالحمید، محمد محی‌الدین، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بی‌تا.

ابن فارس، احمد بن فارس، معجم مقاییس اللغة، ترتیب و تنقیح علی عسکری و حیدر مسجدی، قم، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، 1387.

ابن منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، بیروت، دار صادر، 1414 ق.

ابن میثم، میثم بن علی، شرح نهج البلاغه، ترجمه محمدی مقدم و نوایی، قم، مجمع البحوث الإسلامیة، بی‌تا.

ابن هشام، عبد الله بن یوسف، شرح شذور الذهب، بی‌جا، بی‌تا.

ابن هشام، عبد الله بن یوسف، مغنی اللبیب، قم، کتابخانه حضرت آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره).

ابو حیان، محمد بن یوسف، البحر المحیط فی التفسیر، بیروت، دار الفکر،1420 ق.

ابوالفتوح رازی، حسین بن علی، روض الجنان و روح الجنان فی تفسیر القرآن، مشهد، بنیاد پژوهش‌های آستان قدس رضوی، 1408 ق.

آخوند خراسانی، محمد کاظم بن حسین، کفایة الاصول، قم، مؤسسه نشر اسلامی، 1415 ق.

اصفهانی، محمدحسین، نهایة الدرایة، تحقیق احدی امیر کلائی و دیگران، قم، سیدالشهداء، 1374.

آلوسی، محمود بن عبدالله، روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم و السبع المثانی، تحقیق علی عبدالباری عطیه، بیروت، دار الکتب العلمیّه، 1415 ق.

انصاری، مرتضی بن محمد امین، مطارح الانظار، مقرر ابوالقاسم کلانتری، قم، مؤسسه آل البیت، بی‌تا.

بروجردی، حسین، تفسیر الصراط المستقیم، قم، مؤسسه انصاریان، 1416 ق.

بروجردی، حسین، نهایة الاصول، تقریر حسینعلی منتظری، قم، مطبعة الحکمة، 1375.

بیضاوی، عبد الله بن عمر، انوار التنزیل و اسرار التأویل، بیروت، دار المغرب الاسلامی، 1425 ق.

تفتازانی، مسعود بن عمر، شرح التلویح، مصر، المکتبة العصریة، 1426 ق.

ثعلبی نیشابوری، احمد بن ابراهیم، الکشف و البیان عن تفسیر القرآن، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1415 ق.

جوهری، اسماعیل‌بن حمّاد، صحاح اللغة، تحقیق احمد عبدالغفور عطار، مصر، دارالکتاب العربی، بی‌تا.

حائری، عبدالکریم، درر الفوائد، تحقیق محمد مؤمن، قم، مؤسسه نشر اسلامی، 1355.

حلی، حسین، أصول الفقه، قم، مکتبة الفقه و الاصول المختصه، 1428 ق.

خمینی، روح الله، تهذیب الاصول، تقریر جعفر سبحانی، قم، انتشارات دار الفکر، 1368.

خمینی، روح الله، مناهج الاصول الی علم الاصول، قم، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، 1373.

خمینی، مصطفی، تحریرات فی الاصول، قم، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، 1376.

خویی، ابوالقاسم، اجود التقریرات، قم، منشورات مصطفوی، 1367.

درویش، محیی الدین، اعراب القرآن و بیانه، سوریه، دارالارشاد، 1415 ق.

دسوقی، محمد بن احمد، حاشیة الدسوقی علی امّ البراهین و شرحها للسنوسی، تحقیق عبد اللطیف حسن عبدالرحمان، بیروت، دار الکتب العلمیة، 2011 م.

راغب ‌اصفهانی، حسین‌بن محمد، معجم مفردات الفاظ القرآن، تحقیق ندیم مرعشلی، قم، المکتبه المرتضویه، بی‌تا.

روحانی، محمد صادق، زبدة الاصول، قم، مؤسسه امام صادق (ع)، 1412 ق.

زمخشری، محمودبن عمر، الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل، بیروت، دارالکتاب العربی، 1407 ق.

سبحانی، جعفر، مفاهیم القرآن، بی‌جا، بی‌تا.

شرتونی، رشید، مبادی العربیه، بیروت، دار المشرق، بی‌تا.

صدرالدین شیرازی، محمد بن ابراهیم، الأسفار الأربعه، قم، انتشارات مصطفوی، 1379 ق.

صدرالدین شیرازی، محمد بن ابراهیم، شرح اصول کافی، چاپ سنگی، بی‌جا، بی‌تا.

صدرالدین شیرازی، محمد بن ابراهیم، مجموعه رسائل فلسفی، تهران، انتشارات حکمت، 1366.

طباطبائی، محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، تهران، دارالکتب الاسلامیه، 1394 ق.

طبرسی، فضل‌بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، تصحیح سیدهاشم رسولی محلاتی و دیگران، بیروت، دارالمعرفة، بی‌تا.

طوسی، محمدبن حسن، التبیان فی تفسیر القرآن، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بی‌تا.

طیب، عبد الحسین، اطیب البیان فی تفسیر القرآن، تهران، انتشارات اسلام، 1378.

فخر رازی، محمدبن عمر، لوامع البینات فی شرح اسماء الله تعالی و الصفات، مصر، المکتبة الکلیات الازهریه، بی‌تا.

فخر رازی، محمدبن عمر، مفاتیح الغیب (التفسیر الکبیر)، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بی‌تا.

فیروز آبادی، محمد بن یعقوب، القاموس المحیط، بیروت، دار الکتب العلمیة، بی‌تا.

قاری، ملاعلی ابن سلطان محمد، التجرید فی إعراب کلمة التوحید، مشهد، کتابخانه آستان قدس رضوی، نسخه خطی شماره 22120.

قرطبی، محمد بن احمد، الجامع لأحکام القرآن، تهران، انتشارات ناصر خسرو، 1364.

کاظمی خراسانی، محمد علی، فوائد الاصول (تقریرات دروس نائینی)، قم، مؤسسه نشر اسلامی، 1404 ق.

کلینی، محمد بن یعقوب، الاصول من الکافی، تصحیح علی اکبر غفاری، تهران، دارالکتب الاسلامیه، 1363.

گلپایگانی، محمد رضا، إفاضة العوائد (تقریرات دروس شیخ عبدالکریم حائری)، قم، دار القرآن الکریم، 1414 ق.

مرتضی زبیدی، محمد بن محمد، تاج العروس من جواهر القاموس، تصحیح شیری علی، بیروت، دار الفکر.

ناظر الجیش، محمد بن یوسف، شرح التسهیل المسمی تمهید القواعد بشرح تسهیل الفوائد، قاهره، دار السلام، بی‌تا.

نیشابوری، محمود بن حسن، ایجاز البیان عن معانی القرآن، بیروت، دار المغرب الاسلامی، 1415 ق.