قاعدۀ «وجوب تکریم انسان» در فقه و حقوق اسلامی

فقه و اصول

مقاله 2، دوره 47، شماره 1 - شماره پیاپی 100، اردیبهشت 1394، صفحه 33-54   

نوع مقاله: پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/fiqh.v47i20.23490

نویسندگان

اردوان ارژنگ^{* 1}؛ مهدی دهقان سیمکانی²

¹دانشگاه بین المللی امام خمینی قزوین

²دانشگاه یاسوج

چکیده

کرامت ذاتی، عطیه‌ای الهی از جانب پروردگار به انسان است و از آن جهت که ذاتی و جزء هویت انسان است، سلب آن ممکن نیست. بر اساس برخی آیات شریف قرآن می‌توان کرامت ذاتی را به عنوان نوعی شرافت که حاکی از برخورداری از نعمت تعقّل، ارادۀ آزاد، نفخۀ الهی، قدرت انتخاب و... است و همۀ انسان‌ها به طور یکسان از آن برخوردارند، اثبات نمود و قاعده‌ای با عنوان «تکریم‌الانسان» را در تدوین قوانین حقوقی به‌کار گرفت. یکی از حوزه‌های تاثیرگزاری این قاعده، حوزه وضع مجازات، برای جرائم دارای مجازات غیر حدی است؛ بر اساس این قاعده، تا جایی که شیوه‌های غیر کیفری، از حفظ ارزش‌ها ناتوان نمانده‌اند، رفتن به سوی ابزارهای کیفری، آن هم با وضع و اِعمال مجازات‌های غیرمتناسب با جرم، خدشه‌ای بر کرامت انسانی است و تکیه افراطی، بر مصالحی چون؛ پیش‌گیری عمومی و خصوصی، بازدارندگی و اصلاح بزهکار و... به جای معیارهای تناسب جرم و مجازات، با این قاعده سازگار نبوده و استفاده ابزاری از مجرم برای رسیدن به اهداف دیگر محسوب می‌شود. نمونه‌هایی از احکام فقهی از جمله ارتداد، محدودیت‌های مربوط به کافر ذمّی، و نیز نمونه‌هایی از حقوق انسان از جمله حق تعیین سرنوشت، بر اساس این اصل، از حکم متعادل‌تری برخوردار خواهند شد. محدودسازی بهره‌جویی از مجازات اعدام و پرهیز از اجرای علنی آن از دیگر هشدارهای این قاعده بوده و لزوم بازنگری در برخی از احکام فقهی و حقوقی را نشان می‌دهد.

کلیدواژه‌ها

انسان؛ کرامت ذاتی؛ رویکرد اسلامی؛ حقوق؛ تکریم ‌الانسان

مراجع

قرآن کریم

نهج البلاغه، تهران، موسسه نشر اشرفی، ۱۳۷۵.

ابن عربی، محمد بن علی، فصوص الحکم، بیروت: دارالکتب العربی، بی‌تا.

ابوالصلاح حلبی، تقی بن نجم، الکافی فی الفقه، اصفهان، نشر مکتبة امیرالمومنین، ۱۴۰۳ ق.

آشوری، محمد، حقوق بشر و مفاهیم مساوات، انصاف و عدالت، دانشکده حقوق و علوم سیاسی، چاپ اول، ۱۳۸۳.

بروجردی، حسین، جامع الاحادیث، تهران، ۱۳۸۰ ق.

پرادل، ژان، تاریخ اندیشه‌های کیفری، ت‍رج‍م‍ه‌ ع‍ل‍ی‌ح‍س‍ی‍ن‌ ن‍ج‍ف‍ی‌ اب‍رن‍دآب‍ادی‌. ت‍ه‍ران‌، س‍ازم‍ان‌ م‍طال‍ع‍ه‌ و ت‍دوی‍ن‌ ک‍ت‍ب‌ ع‍ل‍وم‌ ان‍س‍ان‍ی‌ دان‍ش‍گ‍اه‍ه‍ا (س‍م‍ت‌) ‏، ۱۳۸۸.

جزیری، عبدالرحمان، الفقه علی المذاهب الاربعة، بیروت: دار احیاء التراث العربی، بی‌تا.

جعفری، محمد تقی، حقوق جهانی بشر از دیدگاه اسلام و غرب، تهران، انتشارات دفتر خدمات حقوقی بین المللی جمهموری اسلامی ایران، ۱۳۷۰.

جوادی آملی، عبدالله، «حکومت دینی؛ پرسش‌ها و پاسخ‌ها»، حکومت اسلامی، ش۲۴، تابستان۱۳۸۱

جوادی آملی، عبدالله، حق و تکلیف در اسلام، قم: نشر اسراء، چاپ دوّم، ۱۳۸۵.

جوادی آملی، عبدالله، فلسفه حقوق بشر در اسلام، قم: نشر اسراء، چاپ پنجم، 1386

حر عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعه، تهران: دارالکتب الاسلامیه، ۱۳۴۷-۱۳۴۲.

حسن‌زاده آملی، حسن، ممد الهمم در شرح فصوص الحکم، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد، ۱۳۷۸.

خمینی، روح‌الله، صحیفه نور، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد، ۱۳۶۹.

خویی، ابوالقاسم، مصباح الفقاهه فی المعاملات، قم، انتشارات وجدانی، ۱۳۷۴ ق.

دهخدا، علی اکبر، لغت‌نامه دهخدا، تهران، انتشارات دانشگاه تهران، ۱۳۷۳.

راغب اصفهانی، حسین بن محمد، مفردات القرآن، تحقیق عدنان داوودی، قم: ذوی القربی، ۱۳۸۴.

‌شستاک، جروم، «نظریه حقوق بشر»، ترجمه جواد کارگزاری، مجلۀ حقوقی و قضایی دادگستری، ش۴۰، سال ۱۳۸۱.

شهید ثانی، زین‌الدین بن علی، مسالک الافهام الی تنقیح شرائع الاسلام، قم: موسسه معارف الاسلامیه، ۱۳۸۰.

شیخ بهائی، محمد بن حسین، جامع عباسی، تهران، فراهانی، بی‌تا.

صاحب جواهر، محمد حسن بن باقر، جواهر الکلام فی شرح شرایع الاسلام، تهران، دارالکتب الاسلامیه، ۱۳۶۸.

صدر الدین شیرازی، محمد بن ابراهیم، شرح اصول کافی، باب عقل و جهل، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، تهران، ۱۳۸۳.

طباطبائی، محمد حسین، تفسیر المیزان، تهران، مؤسسه مطبوعاتی اسمائیلیان، ۱۳۷۰.

طریحی، فخرالدین بن محمد، مجمع البحرین، تحقیق سید احمد الحسینی، بیروت- لبنان، مکتب النشر الثقافه الاسلامیه، چاپ دوم، ۱۴۰۸ق.

عبادی، شیرین، تاریخچه و اسناد حقوق بشر در ایران، تهران: انتشارات روشنگران و مطالعات زنان، ۱۳۸۳.

الغنوشی، راشد، الحریات العامه، بیروت، مرکز داراسات الوحده العربیه، ۱۹۹۲م.

فخر رازی، محمد بن عمر، التفسیر الکبیر، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۵ق.

قاری سید فاطمی، سید محمد، حقوق بشر در جهان معاصر، تهران: مؤسسه مطالعات و پژوهشهای حقوقی شهردانش‏، ۱۳۸۸‬.

کلارکسون، کریستوفر، ت‍ح‍ل‍ی‍ل‌ م‍ب‍ان‍ی‌ ح‍ق‍وق‌ ج‍زا، ت‍رج‍م‍ه‌ ح‍س‍ی‍ن‌ م‍ی‍رم‍ح‍م‍د ص‍ادق‍ی‌، ت‍ه‍ران، ج‍ه‍اد دان‍ش‍گ‍اه‍ی‌ (دان‍ش‍گ‍اه‌ ش‍ه‍ی‍د ب‍ه‍ش‍ت‍ی‌)، م‍ع‍اون‍ت‌ ف‍ره‍ن‍گ‍ی‌، ۱۳۷۱.

گنون، رنه، بحران دنیای متجدد، ترجمه ضیاءالدین دهشیری، تهران، امیرکبیر، ۱۳۷۲.

مجلسی، محمد باقر بن محمد تقی، بحار الانوار، بیروت: موسسه الوفاء، ۱۳۵۵.

مجموعه آثار همایش امام خمینی، مجموعه مقالات کرامت انسان در ادیان و مکاتب، تهران: چاپ و نشر عروج، چاپ اول، ۱۳۸۶.

مرعشی، محمد حسن، «ارتداد و احکام آن از منظر منابع حقوق در اسلام»، مجلّه قضایی و حقوقی دادگستری، ش۹، زمستان ۱۳۷۲.

مرعشی، محمد حسن، دیدگاههای نو در حقوق کیفری اسلام، تهران: نشر میزان، ۱۳۷۳.

مصباح یزدی، محمد تقی، نظریه حقوقی اسلام، قم: موسسه آموزشی پژوهشی امام خمینی، ۱۳۸۰.

مطهری، مرتضی، مجموعه آثار، تهران، انتشارات صدرا، ۱۳۷۲.

نصر، حسین، معرفت و معنویت، ترجمه انشاالله رحمتی، تهران، دفتر نشر سهروردی، ۱۳۸۰.

هاشمی، محمد، حقوق بشر و آزادی‌های سیاسی، تهران: نشر میزان، ۱۳۸۴.