معناشناسی اصطلاح «شیخ» بر محور دانش جرح و تعدیل

علوم قرآن و حدیث

مقاله 6، دوره 50، شماره 2، دی 1397، صفحه 121-140   

نوع مقاله: پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/naqhs.v50i2.44299

نویسندگان

طیبه عمارلو؛ مهدی جلالی^*

دانشگاه فردوسی مشهد

چکیده

مروری بر علم رجال و سیر تکامل دانش جرح و تعدیل، از ارزیابی حدیث بر سبیل نقد راویان موجود در زنجیره اسانید سخن می‌گوید که به همین منظور برای اعتباریابی هر یک از راویان، الفاظ و اصطلاحات ویژه‌ای را پدید آوردند تا با بهره‌گیری از آن‌ها، میزان اعتبار نقل راوی را تعیین کنند. لیکن نزد رجال شناسان، بر سر معنا و دلالت برخی از آن‌ها، اختلاف نظرهایی پدید آمده که مطالعات معنایی و بازنگری در معنا و تحلیل دلالی این اصطلاحات را با نگاهی نو به بررسی‌های سندی، روشی کارآمد گردانیده است. رویکرد اصلی این پژوهش، بررسی و ارزیابی مرتبه و درجه اصطلاح «شیخ» است که درباره وجوه دلالی آن بر توثیق و یا مدح در میان نظریه پردازان، دیدگاه‌های مختلفی ارائه شده است تا بلکه بتوانیم ضمن نزدیک کردن آراء مختلف به هم، حدود معنای دلالی آن در مراتب و درجات مختلف جرح و تعدیل تبیین و شدّت و ضعف معنای آن را کشف و به ترسیم بنشینیم.
 

کلیدواژه‌ها

علم رجال؛ جرح و تعدیل؛ شیخ؛ دلالت؛ مرتبه

مراجع

ابن ابی حاتم، عبد الرّحمان بن محمّد، الجرح و التعدیل، الطبعه الاولی، بیروت: دار احیاء التراث العربی،‌1371 ق/1952 م.

ابن حبّان، محمّد بن حبان، کتاب المجروحین من المحدِّثین و الضُّعفاء و المتروکین، تحقیق: محمود ابراهیم زاید، حیدر آباد: عزیزیه، 1970 م.

ابن حجر عسقلانی، احمد بن علی، الإصابه فی تمیز الصحابه، تحقیق: عادل احمد عبد الموجود و علی محمّد معوض، بیروت- لبنان: دار الکتب العلمیه، الطبعه الاولی، 1415 ق/ 1995 م.

ابن حجر عسقلانی، احمد بن علی ، القول المسدد فی الذب عن مسند للإمام أحمد، 1404 ق/1984 م.

ابن حجر عسقلانی، احمد بن علی ، تقریب التهذیب، تحقیق: مصطفی عبد القادر عطا، بیروت- لبنان: دار الکتب العلمیه، الطبعه الثانیه، 1415 ق/ 1995 م.

ابن حجر عسقلانی، احمد بن علی ، تهذیب التهذیب، تحقیق: مصطفی عبد القادر عطا، بیروت- لبنان: دار المکتبه العلمیه، الطبعه الاولی، 1404 ق/ 1984 م.

ابن حجر عسقلانی، احمد بن علی ، لسان المیزان، بیروت- لبنان: مؤسسه الأعلمی للمطبوعات، الطبعه الثانیه، 1390 ق/ 1971 م.

ابن حنبل، احمد بن محمّد، العلل و معرفه الرجال، تحقیق و تخریج: وصی الله بن محمّد عباس، ریاض: دار الخانی للنشر و التوزیع، الطبعه الاولی، 1408 ق/ 1988 م.

ابن دمیاطی، احمد بن عبدالله، المستفاد من ذیل تاریخ بغداد، تحقیق: مصطفی عبد القادر عطا، بیروت- لبنان: دار الکتب العلمیه، 1417 ق/ 1997 م.

ابن رجب، عبدالرّحمان بن احمد، التخویف من النار: و التعریف بحال دار البوار، دمشق- بیروت: دار الرشید، 1404 ق/ 1984 م.

ابن شاهین، عمر بن احمد، تاریخ أسماء الثِّقات، تحقیق: صبحی سامرایی، کویت: دار السلفیه، الطبعه الاولی، ‌1404 ق/1984 م.

ابن صلاح، عثمان بن عبدالرّحمان، مقدمه ابن الصلاح فی علوم الحدیث، بیروت- لبنان: دار الکتب العلمیه، بی‌تا.

ابن عبد البر، یوسف بن عبدالله، الإستذکار فی شرح مذاهب علماء الأمصار، بی‌جا، بی‌نا، بی‌تا.

ابن عبد البر، یوسف بن عبدالله ، التمهید لما فی الموطأ، بی‌جا، بی‌نا، بی‌تا.

ابن عجمی، ابراهیم بن خلیل، الکشف الحثیث عمّن رمی بوضع الحدیث، تحقیق: صبحی سامرایی، بیروت: مکتبه النهضه العربیه، الطبعه الاولی، 1407 ق/ 1987 م.

ابن ماکولا، علی بن هبه الله، الإکمال فی رفع الارتیاب عن المؤتلف و المختلف، قاهره: دار الکتاب الاسلامی الفاروق الحدیثه للطباعه و النشر، بی‌تا.

ابن مبرد، یوسف بن حسن، بحر الدم فیمن تکلم فیه الامام أحمد بمدحه أو ذمّ، تحقیق: روحیه عبد الرّحمان سویفی، بیروت- لبنان: دار الکتب العلمیه، الطبعه الاولی، 1413 ق/ 1992 م.

ابن معین، یحیی بن معین،‌ تاریخ عثمان بن سعید الدارمی، تحقیق: احمد محمّد نور سیف، مکه مکرمه: دار المأمون للتراث، 1400 ق.

ابن منظور، محمّد بن مکرم، لسان العرب، قم: ادب الحوزه، 1405 ق.

اردبیلی، محمّد بن علی، جامع الرواه و ازاحه الإشتباهات عن الطرق و الاسناد، قم: انتشارات آیه الله العظمی مرعشی نجفی، 1403 ق.

اصبهانی، احمد بن عبدالله، مسانید أبی یحیی فراس بن یحیی المکتب الکوفی، تحقیق: محمّد بن حسن مصری، ریاض: انتشارات ابن تیمیّه، 1413 ق/ 1993 م.

انصاری، محمّد حیات بن محمّد، معجم الرجال و الحدیث، مؤسسه تحقیقات و نشر معارف اهل بیت (ع)، بی‌جا، بی‌تا.

باجی، سلیمان بن خلف، التعدیل و التجریح، تحقیق: احمد بزار، مراکش، بی‌نا، بی‌تا.

بحرانی، هاشم بن سلیمان، حلیه الأبرار فی احوال محمّد و آله الأطهار، قم: مؤسسه معارف اسلامی، 1411 ق/ 1373.

بروجردی، علی، طرائف المقال فی معرفه طبقات الرجال، تحقیق: سید مهدی رجایی، قم: انتشارات آیه الله العظمی مرعشی نجفی، چاپ اول، 1410 ق.

بهبهانی، محمّد باقر بن محمّد اکمل، الفوائد الرجالیه، بی‌جا، بی‌نا، بی‌تا.

تفرشی، مصطفی بن حسین، نقد الرجال، قم: مؤسسه آل البیت (ع) لاحیاء التراث، الطبعه الاولی، 1418 ق.

تقی‌الدین حلی، حسن بن علی، کتاب الرجال، تحقیق: سید محمّد صادق آل بحر العلوم، نجف: انتشارات حیدریه، 1392 ق/1972 م.

جرجانی، عبدالله بن عدی، الکامل فی ضعفاء الرجال، تحقیق: سهیل زکار، بیروت- لبنان: دار الفکر، الطبعه الثالثه، 1405 ق/1985 م.

جواهری، محمّد، المفید من معجم الرجال الحدیث، قم: انتشارات محلاتی (منشورات مکتبه المحلاتی)، چاپ دوم، 1424 ق.

حافظ مزّی، یوسف بن عبد الرّحمان، تهذیب الکمال فی اسماء الرجال، تحقیق: دکتر بشّار عوّاد، بیروت: مؤسسه الرساله، الطبعه الرابعه، 1406 ق/ 1985 م.

حائری همدانی، ملاعبدالرزاق، «الوجیزه فی علم الدرایه الحدیث»، چاپ شده در رسائل فی درایه الحدیث، تحقیق: رضا قبادلو و ابوالفضل حافظیان، قم: دار الحدیث، 1424 ق/1382.

حبّانی، عبدالله بن محمّد، طبقات المحدّثین بإصبهان و الواردین علیها، تحقیق: عبد الغفور عبد الحق حسین بلوشی، مدینه منوره: مؤسسه الرساله، الطبعه الثانیه، 1412 ق/1992 م.

حرِّ عاملی، محمّد بن حسن، أمل الآمل، تحقیق: سّید احمد حسینی، نجف: انتشارات آداب، 1385 ق.

حسینی شافعی، محمّد بن علی بن حمزه، الإکمال فی ذکر من له روایه فی مسند الامام احمد، تحقیق: عبدالمعاطی امین قلعجی، قاهره:‌ سلسله منشورات جامعه الدراسات الاسلامیه، 1409 ق.

حماده، فاروق، المنهج الاسلامی فی الجرح و التعدیل، قاهره: دار السلام للطباعه و النشر و التوزیع، الطبعه الاولی، ‌1429 ق/ 2008 م.

حمیری، عبدالله بن جعفر، قرب الاسناد (سلسله مصادر بحار الانوار)، قم: مؤسسه آل بیت لاحیاء التراث، چاپ اول، 1413 ق.

خزاز رازی، علی بن محمّد، کفایه الأثر فی النص علی الائمه الاثنی عشر، تحقیق: عبد اللطیف حسینی کوه کمری خویی، قم: انتشارات بیدار، 1401 ق.

خطیب بغدادی، احمد بن علی، الکفایه فی علم الروایه، تحقیق: دکتر احمد عمر هاشم، بیروت، الطبعه الاولی، 1405 ق/ 1985 م.

خطیب بغدادی، احمد بن علی ، تاریخ بغداد أو مدینه السلام، تحقیق: مصطفی عبد القادر عطا، بیروت- لبنان: دار الکتب العلمیه، الطبعه الاولی، 1417 ق/ 1997 م.

خطیب عمری، محمّد بن عبدالله، الإکمال فی أسماء الرجال، تعلیق: ابو اسدالله بن محمّد عبدالله انصاری، قم: مؤسسه أهل البیت (ع)، بی‌تا.

خلیل بن احمد، کتاب العین، تحقیق: مهدی مخزومی و ابراهیم سامرایی، قم: انتشارات هجرت، 1409 ق.

خویی، ابوالقاسم، معجم رجال الحدیث، نجف: مرکز نشر الثقافه الاسلامیه و مؤسسه مهر آئین، الطبعه الخامسه، 1413 ق/ 1992 م.

ذهبی، محمّد بن احمد، الکاشف فی معرفه من له روایه فی کتب السته، حاشیه نویسی: ابراهیم بن محمّد سبط ابن عجمی، جدّه: دار القبله للثقافه الاسلامیه و مؤسسه علوم القرآن، الطبعه الاولی، 1413 ق/ 1992 م.

ذهبی، محمّد بن احمد ، المختصر المحتاج من تاریخ ابن الدبیثی، تحقیق: مصطفی عبد القادر عطا، بیروت- لبنان، دار الکتب العلمیه، 1417 ق/ 1997 م.

ذهبی، محمّد بن احمد ، تذکره الحفاظ، تصحیح: عبد الرّحمان بن یحیی معلّمی، دکن: دار احیاء التراث العربی، 1188 ق.

ذهبی، محمّد بن احمد ، تنقیح التحقیق فی أحادیث التعلیق، تحقیق: مصطفی ابوالغیظ عبدالحّی عجیب، بی‌جا، دار الوطن للنشر، 1421 ق/ 2000 م.

ذهبی، محمّد بن احمد ، سیر أعلام النبلاء، تحقیق: شعیب ارنؤوط، بیروت: مؤسسه الرساله، 1413 ق/ 1993 م.

ذهبی، محمّد بن احمد ، میزان الإعتدال فی نقد الرجال، تحقیق: علی محمّد بجاوی،‌ بیروت- لبنان: دار المعرفه للطباعه و النشر، 1382 ق/ 1963 م.

ساعدی، حسین، المعلی بن خنیس شهادته و وثاقته و مسنده، قم: انتشارات دار الحدیث، 1425 ق/ 1383.

شبستری، عبد الحسین، الفائق فی رواه و اصحاب الإمام الصادق (ع)، قم: دفتر انتشارات اسلامی، چاپ اول، 1418.

شوشتری، محمّد تقی،‌ قاموس الرجال، قم: انتشارات اسلامی، چاپ اول، 1419 ق.

شهید ثانی، زین الدّین بن علی، «البدایه فی علم الدرایه»، چاپ شده در رسائل فی درایه الحدیث، تحقیق و گردآوری: ابوالفضل حافظیان، قم: دار الحدیث، 1424 ق/ 1382.

شهید ثانی، زین الدّین بن علی ، الرعایه فی علم الدرایه، تحقیق: عبدالحسین محمّد علی بقال، قم: انتشارات آیه الله العظمی مرعشی نجفی، چاپ دوم، 1408 ق.

صاحب معالم، حسن بن زین الدین، التحریر الطاووسی المستخرج من کتاب حل الاشکال، تحقیق: فاضل جواهری، قم:‌ انتشارات سید الشهداء (ع)، 1411 ق.

طبرسی، احمد بن علی، الإحتجاج، تعلیق: سید محمّدباقر خراسان، نجف اشرف: انتشارات نعمان، 1383 ق/ 1966 م.

طحان، محمود، درآمدی بر علوم حدیث (ترجمه تیسیر مصطلح الحدیث)، ترجمه و تعلیق: فیض محمّد بلوچ، تربت جام: انتشارات خواجه عبدالله انصاری، 1389.

طوسی، محمّد بن حسن، إختیار معرفه الرجال (رجال کشی)، تصحیح و تعلیق: معلّم ثالث میرداماد استرآبادی، تحقیق: سید مهدی رجایی، قم: مؤسسه آل البیت (ع) و انتشارات بعثت، 1404 ق.

طوسی، محمّد بن حسن ، الاستبصار فیما اختلف من الأخبار، تحقیق: حسن موسوی، تهران: دار الکتب الاسلامیه، چاپ چهارم، 1390 ق.

طوسی، محمّد بن حسن ، الفهرست، تحقیق: جواد قیومی، قم: دفتر انتشارات اسلامی و مؤسسه نشر الفقاهه، 1417 ق.

عاملی، حسین بن عبدالصمد، وصول الأخیار إلی أصول الأخبار، تحقیق: سیّد عبد اللطیف کوه کمری، قم: انشارات خیام، 1042 ق.

عتر، نورالدین، منهج النقد فی علوم الحدیث، دمشق: دار الفکر، 1418 ق/ 1997 م.

عظیم آبادی، محمّد شمس الحق، عون المعبود شرح سنن ابی داود، بیروت- لبنان: دار الکتب العلمیه، الطبعه الثانیه، 1415 ق/1995 م.

عقیلی، محمّد بن عمرو، ضعفاء العقیلی، تحقیق: عبد المعطی امین قلعجی، بیروت-لبنان: دار الکتب العلمیه، الطبعه الثانیه، 1418 ق/ 1998 م.

علامه حلّی، حسن بن یوسف، ایضاح الإشتباه، تحقیق: محمّد حسون، قم: دفتر انتشارات اسلامی، چاپ اول، 1411 ق.

علامه حلّی، حسن بن یوسف ، خلاصه الأقوال فی معرفه الرجال، تحقیق: جواد قیومی، قم: مؤسسه نشر الفقاهه، چاپ اول، ‌1417 ق.

غفّاری، علی اکبر، دراسات فی علم الدرایه (تلخیص مقباس الهدایه)، تهران: سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه‌ها (سمت): دانشگاه امام صادق، چاپ اول، 1384.

قنوجی، محمّد بن علی، الحطه بذکر الصحاح السنه، بی‌جا، بی‌نا، بی‌تا.

کرباسی، محمّد طاهر، إکلیل المنهج فی تحقیق المطلب، تحقیق: سید جعفر حسینی اشکوری، قم: دار الحدیث، 1382.

کلباسی، محمّد بن محمّد ابراهیم، الرسائل الرجالیه، تحقیق: محمّد حسین درایتی، قم: دارالحدیث،‌ 1422 ق/ 1380.

مصطفوی، حسن، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، تهران: بی‌نا، چاپ اول، 1393 ق.

میرداماد، محمّد باقر بن محمّد، الرواشح السماویه، تحقیق: غلام حسین قیصریه‌ها و نعمت الله جلیلی، قم: دارالحدیث، 1422 ق/ 1380.

نجاشی، احمد بن علی، رجال النجاشی، تحقیق: سید موسی شبیری زنجانی، قم: دفتر انتشارات اسلامی وابسته به حوزه علمیّه قم، 1407 ق.

نقوی هندی، علی محمّد، «الجوهره العزیزه فی شرح الوجیزه»، چاپ شده در رسائل فی درایه الحدیث، تحقیق و گردآوری: محمّد برکه، نعمت الله جلیلی و ابوالفضل حافظیان، قم: دار الحدیث، 1424 ق/ 1382.

نمازی شاهرودی، علی، مستدرکات علم رجال الحدیث، تهران: انتشارات حیدری، چاپ اول، 1412 ق.