تفسیر آیه هفتم سوره شرح (با محوریت سیاق)

علوم قرآن و حدیث

مقاله 2، دوره 51، شماره 1، مرداد 1398، صفحه 29-48   

نوع مقاله: پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/naqhs.v51i1.54575

نویسندگان

عباس اسمعیلی زاده^{* 1}؛ فتحیه فتاحی زاده²؛ فاطمه زهرا آل ابراهیم دهکردی³

¹دانشگاه فردوسی مشهد

²دانشگاه الزهرا

³دانشگاه قم

چکیده

سوره شرح و خصوص آیه هفتم آن که می‌فرماید: «فَإِذا فَرَغْتَ فَانْصَبْ» (الشرح: 7)، از سور و آیات مورد توجه و شایسته بحث در موضوع ولایت است که مراجعه به آثار دانشمندان فریقین در این خصوص، یافته‌هایی قابل تأمل و در خور بحث را پیش روی می‌نهد. به طور اجمال دیدگاه مشهور مورد نظر شمار زیادی از شیعیان و اهل سنت این است که این آیه دلالت بر فرا خواندن پیامبر (ص) به تلاش بیشتر و به زحمت انداختن خود در راه خداوند دارد، اما دیدگاه مطرح میان معدود مفسران شیعی و سنی، حاکی از دلالت آیه مزبور بر امر پیامبر (ص)، مبنی بر نصب علی (ع) به امامت پس از فراغ از رسالت است و تقدیر آیه چنین است: «فاذا فرغت من نبوّتک فانصب علیّا اماما». در برابر این دیدگاه دو چالش خودنمایی می‌کند: الف) هماهنگ نبودن با قرائت و ب) مکی بودن سوره، اما به نظر می‌رسد تمسک توأم با احتیاط به کارکرد سیاق در تفسیر، پاسخگوی چالش‌های مزبور باشد و به این ترتیب احتمال ارتباط آیه با نصب علی (ع) به امامت، احتمالی قابل توجه و مورد تأیید سیاق قلمداد گردد. تفسیر آیه در سیاق آن نشان می‌دهد برای واژه نصب، از میان دو معنای به زحمت افتادن در عبادت و نصب کردن به ولایت، معنای دوم مناسب‌تر است، چه هم معنای اصلی ماده «نَصَـبَ» نصب کردن است و هم صیغه امر بودن «فَانْصَبْ» برای معنای نصب کردن به دلیل متعدی بودن این معنا صائب‌تر است. تفسیر آیه در سیاق سوره نیز حکایت از آن دارد که خواه سوره مکی قلمداد گردد و خواه مدنی، آیه محل بحث می‌تواند بر نصب علی (ع) دلالت داشته باشد.

کلیدواژه‌ها

کارکرد سیاق؛ آیه هفتم سوره شرح؛ واقعه غدیر

مراجع

قرآن کریم، ترجمه: محمد مهدی فولادوند، تحقیق: هیئت علمی دار القرآن الکریم، تهران، دار القرآن الکریم، چاپ اول، 1415 ق.

ابن جوزی، عبدالرحمن بن علی، زاد المسیر فی علم التفسیر، تحقیق: عبد الرزاق المهدی، بیروت، دار الکتب العربی، چاپ اول، 1422 ق.

ابن عاشور، محمد بن طاهر، التحریر و التنویر، چاپ اول، بیروت، مؤسسة التاریخ، بی‌تا.

ابن عطیه اندلسی، عبد الحق بن غالب، المحرر الوجیز فی تفسیر الکتاب العزیز، تحقیق: عبد السلام عبد الشافی محمد، بیروت، دار الکتب العلمیة، چاپ اول، 1422 ق.

ابن فارس، احمدبن فارس، معجم مقاییس اللغة، محقق/ مصحح: عبد السلام محمد هارون، قم، مکتب الأعلام الإسلامی، 1404 ق.

ابن منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، محقق/ مصحح: جمال الدین میردامادی، بیروت، دار الفکر للطباعة و النشر و التوزیع، 1414 ق.

الهی‌زاده، محمد حسین، تدبر در قرآن کریم جزء 30، مدون: عباس اسمعیلی زاده و مرضیه رستمیان، مشهد، نشر گل محمدی، چاپ اول، 1391.

ابو الفتوح رازی، حسین بن علی، روض الجنان و روح الجنان فی تفسیر القرآن، تحقیق: محمد جعفر یا حقی و محمد مهدی ناصح، مشهد، بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی، چاپ اول، 1408 ق.

امین، احسان، التفسیر بالمأثور و تطویره عند الشیعه، بیروت، دار الهادی، چاپ اول، 1421 ق.

ایزدی، مهدی، زندیه، نور الدین، «سیاق و سباق در مکتب تفسیری علامه طباطبایی»، فصلنامه مطالعات قرآن و حدیث، شماره 2، پیاپی 10، سال پنجم، بهار تابستان 1391، صص 5- 33.

آذرنوش، آذرتاش، فرهنگ معاصر عربی فارسی، تهران، نشر نی، 1391.

آلوسی، محمود بن عبدالله، روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم و السبع المثانی، تحقیق: علی عبد الباری عطیة، بیروت، دار الکتب العلمیة، چاپ اول، 1415 ق.

بابایی، علی اکبر، روش شناسی تفسیر قرآن، زیر نظر محمود رجبی، چاپ چهارم، تهران، سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه‌ها، 1388.

ترمذی، محمدبن عیسی، سنن الترمذی، تحقیق و تصحیح: عبد الرحمن محمد عثمان، بیروت، دار الفکر للطباعة و النشر و التوزیع، چاپ دوم، 1403 ق.

تقویان، عباس، «گونه‌شناسی سیاق در تفسیر المیزان: صورت‌بندی و کارکرد»، تحقیقات علوم قرآن و حدیث، شماره 2، سال ششم، 1388، صص 127- 148.

ثعلبی، احمد بن محمد، الکشف و البیان عن تفسیر القرآن، تحقیق: ابو محمد بن عاشور، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، چاپ اول، 1422 ق.

حجتی، محمد باقر، پژوهشی در تاریخ قرآن کریم، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، چاپ چهاردهم، 1378.

حسکانی، عبیدالله بن عبدالله، شواهد التنزیل لقواعد التفضیل، محقق/ مصحح: محمد باقر محمودی، تهران، مجمع إحیاء الثقافة الإسلامیة، 1411 ق.

حقی بروسوی، اسمعیل، تفسیر روح البیان، بیروت، دار الفکر، چاپ اول، بی‌تا.

خضیر، جعفر، تفسیر القرآن بالقرآن عند العلامة الطباطبایی، قم، دار القرآن الکریم، چاپ اول، 1411 ق.

خطیب، عبد الکریم، التفسیر القرآنی للقرآن، بیروت، دار الفکر العربی، چاپ اول، بی‌تا.

رحمانی همدانی، احمد، الامام علی بن ابی طالب، تهران، المنیر للطباعة و النشر، چاپ اول، 1417 ق.

رضایی اصفهانی، محمد علی، منطق تفسیر قرآن، قم، جامعة المصطفی العالمیة، چاپ اول، 1387.

زحیلی، وهبة، التفسیر المنیر فی العقیدة و الشریعة و المنهج، بیروت، دار الفکر المعاصر، چاپ دوم، 1418 ق.

زمخشری، محمود بن عمر، الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل، بیروت، دار الکتاب العربی، چاپ سوم، 1407 ق.

صادقی تهرانی، محمد، الفرقان فی تفسیر القرآن بالقرآن و السنة، قم، فرهنگ اسلامی، چاپ دوم، 1365.

طباطبایی، محمد حسین، المیزان فی تفسیر القرآن، قم، دفتر انتشارات اسلامی جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، چاپ پنجم، 1417 ق.

طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، تحقیق: محمد جواد بلاغی، تهران، ناصر خسرو، چاپ سوم، 1372.

طریحی، فخر الدین بن محمد، مجمع البحرین و مطلع النیرین، محقق/ مصحح: احمد حسینی اشکوری، تهران، مرتضوی، 1375.

طوسی، محمد بن حسن، التبیان فی تفسیر القرآن، تحقیق: احمد قصیر عاملی، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، چاپ اول، بی‌تا.

طیب، عبد الحسین، اطیب البیان فی تفسیر القرآن، تهران، انتشارات اسلام، چاپ دوم، 1378.

فخر رازی، محمد بن عمر، مفاتیح الغیب، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، چاپ سوم، 1420 ق.

فراهیدی، خلیل بن احمد، العین، قم، هجرت، 1409 ق.

فیروز آبادی، محمد بن یعقوب، القاموس المحیط، بیروت، دار الکتب العلمیة، چاپ اول، 1415 ق.

فیض کاشانی، محمد محسن بن شاه مرتضی، الوافی، اصفهان، کتابخانه امام امیر المؤمنین علی علیه السلام، 1406 ق.

قاسمی، محمد جمال الدین، محاسن التأویل، تحقیق: محمد باسل عیون السود، بیروت، دار الکتب العلمیة، چاپ اول، 1418 ق.

کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی (ط - الإسلامیة)، محقق/ مصحح: علی اکبر غفاری و محمد آخوندی، تهران، دار الکتب الإسلامیة، چاپ چهارم، 1407 ق.

مجلسی، محمد باقر بن محمد تقی، بحار الأنوار الجامعة لدرر اخبار الأئمة الأطهار (ط ـ بیروت)، تحقیق: جمعی از محققان، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، چاپ سوم، 1403 ق.

مجلسی، محمد باقر بن محمد تقی ، مرآة العقول فی شرح أخبار آل الرسول، محقق/ مصحح: سید هاشم رسولی محلاتی، تهران، دار الکتب الإسلامیة، 1404 ق.

مرتضی زبیدی، محمد بن محمد، تاج العروس من جواهر القاموس، تحقیق: علی هلالی و علی سیری، بیروت، دار الفکر، 1414 ق.

مصطفوی، حسن، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1368.

مظفر، محمد رضا، اصول الفقه، قم، مؤسسة النشر الإسلامی، بی‌تا.

معرفت، محمد هادی، التمهید فی علوم القرآن، قم، مؤسسة النشر الإسلامی، چاپ دوم، 1415 ق.

معرفت، محمد هادی ، تاریخ قرآن، تهران، انتشارات سمت، چاپ پنجم، 1382.

مغنیه، محمد جواد، تفسیر الکاشف، تهران، دار الکتب الإسلامیة، چاپ اول، 1424 ق.

مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دار الکتب الإسلامیة، چاپ اول، 1374.

ملاحویش آل غازی، سید عبد القادر، بیان المعانی، دمشق، مطبعة الترقی، چاپ اول، 1382 ق.

موسوی دارابی، علی، نصوص فی علوم القرآن، با اشراف محمد واعظ زاده خراسانی، مشهد، بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی، چاپ اول، 1382.

مؤدب، رضا، مبانی تفسیر قرآن، ویراستار: محمد جعفر صدری، قم، انتشارات دانشگاه قم، چاپ اول، 1388.

میبدی، محمد فاکر، قواعد التفسیر لدی الشیعة و السنة، تهران، المجمع العالمی للتقریب بین المذاهب الإسلامیة، چاپ اول، 1385.

نقی پور فر، ولی الله، و رضا حاج خلیلی، «گونه‌شناسی کارکرد سیاق در رفع ابهام از ظاهر آیات»، فصلنامه کتاب قیم، شماره 2، سال اول، تابستان 1390، صص 99- 123.