الگوهای نوین علم شناسی اصولیان

فقه و اصول

مقاله 6، دوره 47، شماره 1 - شماره پیاپی 100، اردیبهشت 1394، صفحه 185-207   

نوع مقاله: پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/fiqh.v47i20.30379

نویسندگان

مهدی ناظمی اردکانی¹؛ حامد مصطفوی فرد^{* 2}؛ احمدعلی امامی³

¹استادیار و مسئول گروه اندیشه و مطالعات فرهنگی دانشکده فرهنگی اجتماعی دانشگاه جامع امام حسین (ع)

²دانشجوی دکتری دانشگاه فردوسی مشهد

³مربی و دانشجوی دکتری مدیریت آموزش عالی دانشگاه علامه طباطبایی

چکیده

این ایده که تمایز علوم باید بر اساس موضوعات باشد، با انتقادات و ایرادات جدی روبروست؛ چراکه هم استدلال‌های پیروان این رویکرد قابل خدشه است و هم تاریخ علم پر است از مثال‌های فراوانی که در این چارچوب و حصار تنگ نمی‌گنجند. این شد که برخی همچون محقق خراسانی به سوی تمایز بر اساس غرض رفتند. اما این رویکرد نیز با مشکلاتی روبرو بود و انتقاداتی را به همراه داشت و لذا اصولیان معاصر الگوهای دیگری را پیشنهاد داده‌اند؛ برخی به ارائه تبیینی نو از چیستی موضوع علوم پرداخته‌اند، برخی سنخیت قضایا را مطرح کرده‌اند و در ‌‌نهایت بسیاری از آن‌ها از حصرگرایی دست برداشته و به سوی مدل‌های تلفیقی گرایش پیدا کرده‌اند، و تکیه بر فقط موضوع و یا فقط غایت و... را کافی نمی‌دانند و جملگی بر این مطلب پای می‌فشارند که التزام به اینکه تمایز علوم باید به تمایز موضوعات باشد، التزامی بدون ملزم است و هیچ داعی‌ای برای این التزام وجود ندارد. و کم‌کم به این نظریه گرایش پیدا کردند که تمامی اموری که در وحدت اعتباری‌ای که در مجتمع عقلایی معتبرند، دخیلند را باید لحاظ کرد و یکی از آن‌ها به تنهایی کفایت نمی‌کند و لذا مدار وحدت و کثرت، اعتبار ناشی از مراعات مصالح عقلایی و جهات دخیل در آن است، نه غرض شخصی مدون و نه موضوع، محمول، غایت و... (هریک به تنهایی).

کلیدواژه‌ها

الگوی علم‌شناسی؛ اصول فقه؛ چیستی موضوع؛ سنخیت قضایا؛ تلفیق‌گرایی؛ قراردادگرایی

مراجع

أصفهانی، أبوالحسن، وسیلة الوصول إلى حقائق الأصول، مقرر: میرزاحسن سیادتی سبزواری، قم، مؤسسه نشر إسلامی، ۱۴۱۹ق.

 

أصفهانى، محمدحسین، نهایة الدرایة فی شرح الکفایه، قم، انتشارات سید الشهداء (ع)، ۱۳۷۴.

 

انصاری، مرتضی بن محمد امین، فرائد الأصول، قم، مجمع الفکر الإسلامی، ۱۴۱۹ق.

 

ایروانى، على، الأصول فی علم الأصول، قم، دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم‏، ۱۴۲۲ق.

 

بجنوردی، حسن، منتهى الأصول، قم، بی‌نا، ۱۳۷۹.

 

بروجردی، حسین، نهایة الأصول، مقرر: حسین‌علی منتظری نجف‌آبادی، قم، مطبعه الحکمه، ۱۳۷۵.

 

تفتازانی، مسعود بن عمر، شرح المقاصد فی علم الکلام، پاکستان، دار المعارف النعمانیه، ۱۴۰۱ق.

 

جوادی آملی، عبدالله، رحیق مختوم (شرح حکمت متعالیه)، قم، نشر اسراء، ۱۳۷۵.

 

حائری اصفهانی، محمد حسین بن عبدالرحیم، الفصول اللغرویة فی الاصول الفقهیة، قم، دار احیاء العلوم الاسلامیه، ۱۴۰۴ق.

 

حسن‌زاده، صالح، «موضوع علم و معیار تمایز علوم»، آینه معرفت، تابستان، شماره ۳، ۱۳۸۳.

 

حسینی سیستانی، علی، الرافد فی علم الأصول، مقرر: منیر قطیفی، قم، مکتب آیه الله العظمى السید السیستانی، ۱۴۱۴ق.

 

حسینی شاهرودی، محمود، نتائج الأفکار فی الأصول، مقرر: محمدجعفر جزائرى، قم، آل مرتضی علیهم السلام‏، ۱۳۸۵.

 

حکیم، محسن، حقائق الأصول (تعلیقه بر کفایه محقق خراسانی)، قم، مکتبه بصیرتی، ۱۴۰۸ق.

 

حیدرى، على نقى، اصول الاستنباط، قم، مرکز مدیریت حوزه علمیه، ۱۴۱۲‏ق.

 

خرازى، محسن، عمدة الأصول، قم، موسسه در راه حق، ۱۴۲۲ق. ‏

 

خمینی، روح الله، تهذیب الأصول، مقرر: جعفر سبحانی تبریزی، قم، دار الفکر، ۱۳۶۷.

 

خمینی، روح الله ، جواهر الأصول، مقرر: محمدحسن مرتضوی لنگرودی، قم، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (ره)، ۱۳۷۶.

 

خمینی، روح الله، مناهج الوصول إلى علم الأصول، قم، مؤسسه تنظیم و نشر آثار إمام خمینی (ره)، ۱۳۷۳.

 

خمینی، روح الله، تنقیح الأصول، مقرر: حسین تقوى اشتهاردى، تهران، موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (ره)، ۱۴۱۸ق.

 

خمینی، مصطفی، تحریرات فی الأصول، قم، مؤسسه تنظیم و نشر آثار إمام خمینی (ره)، ۱۳۷۶.

 

خوئی، أبوالقاسم، محاضرات فی أصول الفقه، مقرر: محمداسحاق فیاض، قم، مؤسسه نشر إسلامی، ۱۴۱۹ق.

 

روحانی، محمد صادق، زبدة الأصول، قم، مدرسه إمام صادق (ع)، ۱۴۱۲ق.

 

سبحانی تبریزی، جعفر، إرشاد العقول الى مباحث الأصول، مقرر: محمدحسین حاج عاملى، قم، موسسه امام صادق (ع)، ۱۴۲۲ق.

 

صدرالدین شیرازی، محمد بن ابراهیم، الحکمة المتعالیة فی الأسفار العقلیة الأربعه، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، ۱۹۸۱م.

 

طباطبایی، محمد حسین، اصول فلسفه و روش رئالیسم، مقدمه و پاورقی: مرتضی مطهری، تهران، دفتر انتشارات اسلامی، بی‌تا.

 

طباطبایی، محمد حسین، تعلیقات اسفار، قم، دار المعارف الاسلامیه، ۱۳۷۹.

 

عراقی، ضیاءالدین، بدائع الافکار، مقرر: هاشم آملی، بی‌جا، بی‌نا، بی‌تا.

 

عراقی، ضیاءالدین، نهایة الأفکار، مقرر: محمد تقى بروجردى نجفی، قم، مؤسسه نشر إسلامی، ۱۴۰۵ق.

 

علی‌پور، مهدی و سیدحمیدرضا حسنی، پارادایم اجتهادی دانش دینی «پاد»، قم، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، ۱۳۹۰.

 

فاضل موحدى لنکرانى، محمد، اصول فقه شیعه، مقرر: محمود ملکى اصفهانى، قم، مرکز فقهی ائمه اطهار (ع)، ۱۳۸۱.

 

فرامرز قراملکی، احد، «الگوی علم‌شناسی اصولیان»، مقالات و بررسی‌ها، بهار و تابستان، شماره ۷۵، دفتر ۳، ۱۳۸۳.

 

فرامرز قراملکی، احد، «قاعده موضوع کل علم یبحث فیه عن عوارضه»، مقالات و بررسی‌ها، زمستان و بهار، دفتر ۵۳ـ۵۴، ۱۳۷۱-۱۳۷۲.

 

فقیه، محمدتقى، البدایة و الکفایة (شرح کفایه الاصول)، بیروت، دار الاضواء، ۱۴۱۸ق.

 

قطب‌الدین رازی، محمد بن محمد، شرح الشمسیة، قم، زاهدی، بی‌تا.

 

لاریجانی، محمد صادق و مصطفی ملکیان، «اقتراح؛ کلام در روزگار ما در نظر خواهی از دانشوران»، نقد و نظر، زمستان، شماره ۹، ۱۳۷۵.

 

لاهیجی، عبدالرزاق، شوارق الالهام، قم، موسسه امام صادق (ع)، ۱۴۲۵ق.

 

مکارم شیرازى، ناصر، انوار الأصول، مقرر: احمد قدسى، قم، مدرسه امام علی بن ابی طالب (ع)، ۱۴۲۸ق.

 

مکى عاملى، حسین یوسف، قواعد استنباط الأحکام، قم، بی‌نا، ۱۳۹۱.

 

نراقى، مهدى بن ابى‏ذر، انیس المجتهدین فی علم الأصول، قم، بوستان کتاب، ۱۳۸۸.

 

هاشمى شاهرودى، على، دراسات فی علم الأصول، قم، موسسه دائره المعارف فقه اسلامی بر مذهب اهل بیت (ع)، ۱۴۱۹‏ق.