آسیب‌شناسی معیارهای ارزیابی متن روایات سبب نزول

علوم قرآن و حدیث

مقاله 3، دوره 51، شماره 1، مرداد 1398، صفحه 49-70   

نوع مقاله: پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/naqhs.v51i1.54676

نویسندگان

محمد جمال الدین خوش خاضع¹؛ سید کاظم طباطبائی^{* 2}

¹دانشگاه بین المللی امام خمینی (ره)

²دانشگاه فردوسی مشهد

چکیده

از دیرباز محققان در مقام ارزیابی یا نقد روایات، سند و متن را به مثابه دو روش مکمل یکدیگر بررسی می‌کرده‌اند. اما نظر به مشکلات سندی روایات سبب نزول، ارزیابی یا نقد متن این روایات، مطمئن‌ترین و در عین حال دشوارترین راه برای دستیابی به روایات قابل اطمینان در این حوزه و استفاده بهینه از آن در جهت فهم درست آیات قرآن است. موافقت یا مخالفت با قرآن، سنت معتبر، گزارش‌های تاریخی و ضرورت‌های کلامی، معیارهای اصلی و پرکاربرد قرآن‌پژوهان در جهت رد یا ترجیح متن روایات سبب نزول است که از معیارهای موجود در روایات عَرض و علومی چون فقه الحدیث، اختلاف الحدیث و اصول فقه الهام گرفته شده‌اند. در این مقاله، ضمن معرفی این معیارها، اشکالات روش‌شناختی آن‌ها در دو حوزه ساختاری و کاربست معیارها مورد بررسی قرار گرفته و پیشنهاداتی در جهت رفع آن‌ها ارائه شده است. رویکرد سلبی، منفعل و پراکنده در کاربست معیارها و عدم تناسب معیارها و قواعد حاکم بر آن‌ها با ماهیت تاریخی روایات سبب نزول، از مهم‌ترین اشکالات ساختاری این حوزه به شمار می‌آیند. توسعه در مفهوم سبب نزول و طراحی روش‌هایی ایجابی، فعال و منسجم برای ارزیابی متن روایات سبب نزول، می‌تواند گامی در جهت رفع کاستی‌های این حوزه و استفاده از ظرفیت آن در سطحی کلان باشد.

کلیدواژه‌ها

اسباب نزول؛ سبب نزول؛ شأن نزول؛ معیارهای نقد متن؛ ارزیابی متن روایات

مراجع

ابن سعد، محمد بن سعد، الطبقات الکبری، دار الکتب العلمیة، بیروت، چاپ دوم، 1418 ق.

ابوالفتوح رازی، حسین بن علی، روض الجنان و روح الجنان فی تفسیر القرآن، تحقیق: محمد جعفر یاحقی و محمد مهدی ناصح، بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی، مشهد، چاپ اول، 1408 ق.

ابوزید، نصرحامد، مفهوم النص دراسة فی علوم القرآن، المرکز الثقافی العربی، بیروت، چاپ پنجم، 2000 م.

احسانی‌فر لنگرودی، محمد، اسباب اختلاف الحدیث، دارالحدیث، قم، چاپ سوم، 1432 ق.

انصاری، مرتضی بن محمد امین، فرائد الاصول، قم، مجمع الفکر الاسلامی، چاپ نهم، 1428 ق.

آلوسی، محمود بن عبدالله، روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم، تحقیق: علی عبدالباری عطیه، بیروت، دارالکتب العلمیه، چاپ اول، 1415 ق.

بابایی، علی‌اکبر و دیگران، روش‌شناسی تفسیر قرآن، زیر نظر محمود رجبی، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه و سمت، تهران، چاپ سوم، 1387.

برقی، احمد بن محمد، المحاسن، تحقیق و تصحیح: جلال الدین محدث ارموی، قم، دار الکتب الاسلامیة، چاپ دوم، 1371 ق.

بسوی، یعقوب بن سفیان، المعرفة و التاریخ، تحقیق: اکرم ضیاء العمری، مؤسسة الرسالة، بیروت، چاپ دوم، 1401 ق.

بهرامی، محمد، و ابراهیم سجادی، «آشنایی با دانش اسباب نزول 2»، پژوهش‌های قرآنی، شماره 2، تابستان 1374، صص 35-64.

پاکتچی، احمد، فقه الحدیث (با تکیه بر مسائل لفظ)، دانشگاه امام صادق (ع)، تهران، چاپ اول، 1392.

پاکتچی، احمد، نقد متن: سلسله دروس نقد متن رشته تاریخ تشیع دانشگاه امام صادق (ع)، تنظیم و ویرایش: صالح زارعی، انجمن علمی دانشجویی الهیات دانشگاه امام صادق (ع)، تهران، چاپ دوم، 1390.

جوادی آملی، عبدالله، تفسیر تسنیم (ج 1)، تحقیق و ویرایش: علی اسلامی، اسراء، قم، چاپ هفتم، 1387.

حاکم نیشابوری، محمد بن عبدالله، معرفة علوم الحدیث، تحقیق: لجنة احیاء التراث العربی فی دار الآفاق الجدیدة، تصحیح: سید معظم حسین، بیروت، دارالآفاق الحدیث، چاپ چهارم، 1400 ق.

حرّ عاملی، محمد بن حسن، تفصیل وسائل الشیعة الی تحصیل مسائل الشریعة، تحقیق: مؤسسة آل البیت (ع) ، قم، مؤسسة آل البیت (ع) ، چاپ اول، 1409 ق.

حسینی، موسی، «بررسی آماری اسباب نزول»، پژوهش‌های قرآنی، بهار 1374، شماره 1، صص 241-248.

دیاری بیدگلی، محمد تقی، «ضرورت عرضه و تطبیق روایات بر قرآن کریم»، مجله انجمن معارف اسلامی، شماره 2، بهار 1384، صص 141-175.

ربانی، محمدحسن، اصول و قواعد فقه الحدیث، قم، بوستان کتاب، چاپ دوم، 1387.

رشید رضا، محمد، تفسیر المنار، قاهره، دارالمنار، چاپ دوم، 1366 ق.

زرقانی، محمد عبد العظیم، مناهل العرفان فی علوم القرآن، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بی‌تا.

زمخشری، محمود بن عمر، الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل، دار الکتاب العربی، بیروت، چاپ سوم، 1407 ق.

ساماران، شارل و دیگران، روش‌های پژوهش در تاریخ، ترجمه: گروه مترجمان، بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی، مشهد، چاپ سوم، 1389.

سیوطی، عبدالرحمن‌بن ابی‌بکر، الاتقان فی علوم القرآن، دار الکتاب العربی، بیروت، چاپ دوم، 1421 ق.

صادقی تهرانی، محمد، الفرقان فی تفسیر القرآن بالقرآن و السنّة، قم، فرهنگ اسلامی، چاپ دوم، 1365 ش.

صالحی نجف‌آبادی، نعمت الله، «شأن نزول‌های مجعول زمینه‌ساز تفسیرهای ناروا از قرآن»، کیهان اندیشه، شماره 42، خرداد و تیر 1371 ، صص 41-54.

صالحی نجف‌آبادی، نعمت الله، حدیث‌های خیالی در تفسیر مجمع البیان به همراه چهار مقاله تفسیری، تهران، کویر، چاپ پنجم، 1390.

صدر، محمد باقر، دروس فی علم الاصول، قم، اسلامی، چاپ پنجم، 1418 ق.

طباطبایی، محمد حسین، المیزان فی تفسیر القرآن، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ پنجم، 1417 ق.

طبرسی، احمد بن علی، الاحتجاج علی اهل اللجاج، تحقیق: محمد باقر موسوی خرسان، مشهد، نشر مرتضی، چاپ اول، 1403 ق.

طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، تحقیق: محمد جواد بلاغی، تهران، ناصر خسرو، چاپ سوم، 1372.

طبری، محمد بن جریر، جامع البیان فی تفسیر القرآن، بیروت، دار المعرفة، چاپ اول، 1412 ق.

طوسی، محمد بن حسن، الاستبصار فیما اختلف من الاخبار، تحقیق: حسن خرسان، تهران، دار الکتب الاسلامیة، چاپ اول، 1390 ق.

طوسی، محمد بن حسن ، تهذیب الاحکام، تحقیق: حسن خرسان، تهران، دار الکتب الاسلامیة، چاپ چهارم، 1407 ق.

طیب حسینی (دشتی)، محمود، «اسباب نزول»، دائرة المعارف قرآن کریم (ج 2)، قم، بوستان کتاب، چاپ اول، 1383.

عاملی، جعفر مرتضی، الصحیح من سیرة النبی الاعظم، بیروت، دار الهادی- دار السیرة، چاپ چهارم، 1415 ق.

عسکری، مرتضی، یکصد و پنجاه صحابی ساختگی، ترجمه: عطا محمد سردارنیا، قم، علامه عسکری، چاپ اول، 1390.

علی، جواد، المفصّل فی تاریخ العرب قبل الاسلام، جامعة بغداد، بغداد، چاپ دوم، 1413 ق.

عیاشی، محمد بن مسعود، کتاب التفسیر، تحقیق: سید هاشم رسولی محلاتی، چاپخانه علمیه، تهران، چاپ اول، 1380 ق.

فخر رازی، محمد بن عمر، مفاتیح الغیب، بیروت، دار احیاء التراث العربی، چاپ سوم، 1420 ق.

فصیحی، علی، «اسباب نزول در تفسیر مجمع البیان» پژوهش‌های قرآنی، بهار 1374، شماره 1، صص 201-216.

قطب، سید، فی ظلال القرآن، بیروت- قاهره، دارالشروق، چاپ هفدهم، 1412 ق.

کورانی، علی، «پژوهشی در اسباب نزول آیه اکمال دین»، ترجمه: مصطفی فضایلی، علوم حدیث، شماره 7، بهار 1377، صص 71-120.

مامقانی، عبدالله، مقباس الهدایة فی علم الدرایة، تحقیق: محمد رضا مامقانی، قم، دلیل ما، چاپ اول، 1385.

مظفر، محمد رضا، اصول الفقه، قم، اسماعیلیان، چاپ پنجم، 1375.

معرفت، محمد هادی، التفسیر الاثری الجامع، قم، مؤسسه فرهنگی التمهید، چاپ اول، 1387.

معماری، داود، مبانی و روش‌های نقد متن حدیث از دیدگاه اندیشوران شیعه، قم، بوستان کتاب، چاپ دوم، 1386.

مغنیه، محمد جواد، تفسیر الکاشف، تهران، دار الکتب الاسلامیة، چاپ اول، 1424 ق.

مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، دار الکتب الاسلامیة، تهران، چاپ اول، 1374.

ملکی اصفهانی، مجتبی، فرهنگ اصطلاحات اصول، قم، عالمه، چاپ اول، 1379.

موسوی بجنوردی، حسن، القواعد الفقهیة، قم، الهادی، چاپ اول، 1377.

مهریزی، مهدی، «نقد متن (2) (حجیت و اعتبار، ضوابط و قواعد)»، علوم حدیث، شماره 30، زمستان 1382، صص 2-31.

مهریزی، مهدی ، «نقد متن 1 (پیشینه تاریخی)»، علوم حدیث، شماره 26، زمستان 1381، صص 2-30.

نفیسی، زهرا (شادی)، «علامه طباطبایی و معیارهای فهم و نقد احادیث اسباب نزول»، مجله الهیات و حقوق، شماره 4 و 5، تابستان و پاییز 1381 ، صص 69-100.

نفیسی، زهرا ، علامه طباطبایی و حدیث (روش‌شناسی نقد و فهم حدیث از دیدگاه علامه طباطبایی در المیزان)، چاپ اول، تهران، علمی و فرهنگی، 1384.

نکونام، جعفر، درآمدی بر تاریخ‌گذاری قرآن، تهران، هستی نما، چاپ اول، 1380.

نوروزی، مجتبی، و حسن نقی‌زاده، «مفهوم‌شناسی مخالفت و موافقت حدیث با قرآن»، علوم حدیث، شماره 55، بهار 1389 ، صص 37-60.

واحدی، علی بن احمد، اسباب نزول القرآن، تحقیق: کمال بسیونی زغلول، بیروت، دار الکتب العلمیة، چاپ اول، 1411 ق.

وصفی، محمد رضا، نومعتزلیان (گفت و گو با نصر حامد ابوزید، عابد الجابری، محمد ارکون، حسن حنفی)، تهران، نگاه معاصر، 1387.

هاشمی، حسین، «اسباب نزول در تفسیر المنار»، پژوهش‌های قرآنی، بهار 1374، شماره 1، صص 135-182.