فرآیندشناسی مطالعات میان‌رشته‌ای در پژوهش‌های قرآنی؛ نمونه موردی: واژه «شاکله» در آیه 84 سوره اسراء

علوم قرآن و حدیث

مقاله 4، دوره 51، شماره 1 - شماره پیاپی 102، مرداد 1398، صفحه 71-106   

نوع مقاله: پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/naqhs.v51i1.64891

نویسندگان

قاسم درزی^{* 1}؛ مرتضی سلمان نژاد²

¹دانشگاه شهید بهشتی

²دانشگاه امام صادق (ع)

چکیده

امروزه پیچیدگی‌های مفهومی در ارتباط با برخی مفاهیم قرآنی، افق‌های نوینی در این نوع از پژوهش‌ها فراسوی محققان گشوده است. از جمله می‌توان به اقبال محققان به الگوهای روشی مطالعات میان‌رشته‌ای به صورت تخصصی در یک دهه اخیر اشاره داشت. جستار پیش رو از دو حیث روش و موضوع از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است؛ از جهت موضوع به واکاوی مفهومی «شاکله» پرداخته است؛ واژه‌ای که به رغم تک‌کاربرد بودن آن در قرآن کریم معانی مختلفی را در طول سنت تفسیری از سوی مفسران به خود اختصاص داده و همچنان به دلیل همین پیچیدگی مفهومی، ضرورت ورود به حل مسأله از منظر مطالعات میان‌رشته‌ای را موجب شده است. از جهت روش نیز با برگزیدن رویکرد تلفیقی به مطالعات میان‌رشته‌ای، سعی در تبیین بهتری در معنای «شاکله» در قرآن کریم با نگاهی فرایند‌محور دارد. از میانِ دو رویکردِ کل‌نگر و تلفیقی به مطالعاتِ میان‌رشته‌ای، این تلفیق‌گراها هستند که معتقدند از طریقِ نگاهی فرآیندمحور می‌توان به تلفیق دست یافت. دو مرحله اساسی در این ارتباط می‌توان در نظر گرفت: ترسیم بینش‌های رشته‌ای و تلفیقِ این بینش‌ها. غالب نظریه‌پردازان فرآیندِ میان‌رشته‌ای، تمامی مراحل مورد نظرشان را ذیل این دو قسمت اساسی قرار داده‌اند. با وجودی که اتفاق نظر خوبی پیرامون اصل نگاه فرآیندی در میانِ این نظریه‌پردازان وجود دارد، اما در تعداد مراحل اختلاف شدیدی دیده می‌شود. با توجه به جمع‌بندی زوستاک از این مراحل، پنج مرحله زیر برای فرآیند میان‌رشته‌ای پیشنهاد می‌شود: الف. شناسایی مسأله یا پرسش پژوهش؛ ب. شناسایی رشته‌ها، روش‌ها، نظریات و پدیده‌های مرتبط با پرسش، مسأله یا موضوع اصلی؛ ج. زمینه‌مندسازی مسأله مورد نظر در رشته‌های مرتبط و ایجاد بینش‌های مرتبط با مسأله؛ د. ایجاد زمینه مشترک، و هـ. ایجاد ادراکِ جامع و آزمون آن. در این مقاله تلاش شده تا حد امکان مراحل یاد شده در تبیین مقوله پیچیده «شاکله» به کار گرفته شود.

کلیدواژه‌ها

قرآن کریم؛ شاکله؛ مطالعات میان رشته ای؛ فرآیندشناسی؛ تلفیق بینش ها؛ زمینۀ مشترک

مراجع

قرآن کریم.

ابن عطیه، عبد الحق بن غالب، المحرر الوجیز، به کوشش عبدالسلام عبدالشافی محمد، بیروت، دار الکتب العلمیة، 1413 ق.

ابن کثیر، اسماعیل بن کثیر، تفسیر القرآن العظیم، بیروت، 1412 ق.

ابن منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، بیروت: دارصادر، چاپ سوم، 1414 ق.

ابوالفتوح رازی، حسین بن علی، روض الجنان و روح الجنان، به کوشش ابوالحسن شعرانی و علی اکبر غفاری، تهران، 1382-1385 ق.

ابوحیان، محمد بن یوسف، البحر المحیط، به کوشش عادل احمد عبدالموجود و دیگران، بیروت، 1422 ق.

آلوسی، محمود بن عبدالله، روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1415 ق.

بحرانی، هاشم بن سلیمان، البرهان فی تفسیر القرآن، تهران، بنیاد بعثت، 1416 ق.

بیضاوی، عبدالله بن عمر، أنوار التنزیل و أسرار التأویل، به کوشش عبدالقادر عرفات حسونه، بیروت، 1416 ق.

ثعلبی، احمد بن محمد، الکشف و البیان عن تفسیر القرآن، بیروت، دار إحیاء التراث، 1422 ق.

جرجانی، حسین بن حسن، جلاء الأذهان و جلاء الأحزان، تهران، انتشارات دانشگاه تهران، 1377.

درزی، قاسم، «ترسیم جایگاه قرآن در منظومه علوم با تأکید بر علوم انسانی»، علوم انسانی قرآن بنیان (چیستی، چرایی و چگونگی)، 1395.

درزی، قاسم ، «ترسیم جایگاه قرآن در منظومه علوم تجربی با تاکید بر علوم حوزه سلامت»، نظام سلامت در اسلام با تاکید بر آموزه‌های رضوی، 1396.

درزی، قاسم، و احد فرامرز قراملکی و منصور پهلوان، «گونه‌شناسی مطالعات میان‌رشته‌ای قرآن کریم»، مطالعات میان‌رشته‌ای در علوم انسانی، دروه پنجم، شماره 4، (1392)، صص 72-103.

درزی، قاسم، و احمد پاکتچی و احد فرامرز قراملکی، «الزامات روش‌شناختی مطالعات میان‌رشته‌ای قرآن کریم»، مطالعات قرآن و حدیث، نسخه 10، (1395)، صص 35-71.

درزی، قاسم، و احمد پاکتچی، «نقش ترجمه فرهنگی در مطالعات میان‌رشته‌ای با تأکید بر الگوهای نشانه‌شناسی فرهنگی»، فصلنامه مطالعات میان‌رشته‌ای در علوم انسانی، دوره ششم، شماره 4، پاییز 1393، صص 33-49.

درزی، قاسم، و پیام صدریه، «نگرشی میان‌رشته‌ای به حکمرانی خوب؛ زمینه‌مندسازی حکمرانی خوب در قرآن و نهج البلاغه»، پژوهش‌های نهج البلاغه، شماره 46، (1394)، صص 103-126.

راغب اصفهانی، حسین بن محمد، مفردات الفاظ القرآن، به کوشش صفوان عدنان داوودی، بیروت، دار القلم، 1412 ق.

رپکو، آلن، پژوهش میان‌رشته‌ای: نظریه و فرآیند، ترجمه: محسن علوی‌پور، مجید کریمی، هدایت الله اعتمادی زاده دریکوندی، علی اکبر نور علیوند، تهران: پژوهشکده مطالعات فرهنگی و اجتماعی، 1394.

زمخشری، محمود بن عمر، الکشاف، بیروت، دار الکتب العلمیة، 1415 ق.

سبزواری نجفی، محمد، ارشاد الاذهان الی تفسیر القرآن، بیروت، دار التعارف للمطبوعات، 1419 ق.

سلطان‌علیشاه، سلطان‌محمد بن حیدر، تفسیر بیان السعادة فی مقامات العبادة، بیروت، مؤسسة الأعلمی للمطبوعات، 1408 ق.

سلمی، محمد بن حسین، حقائق التفسیر، تهران، مرکز نشر دانشگاهی، 1369.

سمرقندی، نصر بن محمد، بحرالعلوم، بی‌جا، بی‌تا.

سیوطی، عبدالرحمن بن ابی‌بکر، الدر المنثور فی تفسیر الماثور، بیروت، 1993 م.

شریف رضی، محمد بن حسین، تلخیص البیان عن مجازات القرآن، بی‌جا، بی‌تا.

طباطبایی، محمد حسین، المیزان فی تفسیر القرآن، بیروت: موسسة الاعلمی للمطبوعات، 1390.

طبرسى، فضل بن حسن، جوامع الجامع، به کوشش ابوالقاسم گرجی، تهران، 1367.

طبرسى، فضل بن حسن ، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، تهران، انتشارات ناصر خسرو، 1372.

طبری، محمد بن جریر، جامع البیان فی تفسیر القرآن، بیروت: دار المعرفة، چاپ اول، 1412 ق.

طوسی، محمد بن حسن، التبیان فی تفسیر القرآن، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بی‌تا.

فخر رازی، محمد بن عمر، مفاتیح الغیب، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1420 ق.

فرّاء، یحیی بن زیاد، معانی القرآن، مصر، دارالمصریه للتألیف و الترجمه، بی‌تا.

فراهیدی، خلیل بن احمد، کتاب العین، قم: انتشارات هجرت، چاپ دوم، 1410 ق.

قشیری، عبدالکریم بن هوازن، لطایف الاشارات، مصر، الاهیئه المصریة العامه للکتاب، بی‌تا.

قمی، علی بن ابراهیم، تفسیر قمی، قم، دارالکتاب، 1367.

کاشانی، فتح‌الله بن شکرالله، تفسیر منهج الصادقین فی الزام المخالفین، تهران، کتابفروشی محمد حسن علم، 1336.

کاشفی، حسین بن علی، مواهب علیه، تهران، سازمان چاپ و انتشارات اقبال، 1369.

مجلسی، محمد باقر بن محمد تقی، عین الحیات، مشهد، آستان قدس رضوی، بی‌تا.

Achinstein, Peter, Concepts of Science: A Philosophical Analysis, Baltimore, Maryland: John Hopkins Press, (1968).

Jay Gould, Steven, "What is Interdisciplinary Studies? ", (2004), Find in: www.uta.edu/faculty/repko/INTS_2301/IPI.1%20WHAT%20IS%20INTS.newell%201black.doc

Klein, J.T, and Newell, W., "Advancing interdisciplinary studies", In J. Gaff and J. Ratcliffe (Eds.), Handbook of the undergraduate curriculum: A comprehensive guide to purposes, structures, practices, and changes (pp. 393-415), San Francisco: Jossey-Bass, (1997).

Klein, Julie Thompson, Crossing boundaries: Knowledge, disciplinarities and interdisciplinarities, Charlottesville, VA: University Press of Virginia, (1996).

Klein, Julie Thompson, Mapping Interdisciplinary Studies, The Academy in Transition Series, Washington, D.C.: Association of American Colleges & Universities, (1999).

Klein, Julie Thompson, Interdisciplinarity: History, theory and Practice, Dtroit: Wayne State Universirty, (1990).

Kockelmans, Joseph .J., Interdisciplinarity and higher education, The Pennsylvania State University Press, (1979).

Lattuca, Lisa R., Creating interdisciplinarity: interdisciplinary research and teaching among college and university faculty, Nashville: Vanderbilt University Press, (2001).

Mansilla, Veronica Boix & Howard Gardner, "Assessing Interdisciplinary Work at the frontier: An Emprical Exploration of 'Symtoms of Qualities' ", paper presented at Rethinking Interdisciplinarity, An online seminar supported by the C.N.R.S. project Society of information, (2003).

Mansilla, Veronica Boix, "Assessing Student Work at Disciplinary Crossroads", Change the magazine of higher learning, (vol. 37, issue 1), pp 14-21, (2005).

Newell, William H., "A theory of interdisciplinary studies", Issues In Integrative Studies, No. 19, pp. 1-25, (2001).

Newell, William H., "Decision Making in Interdisciplinary Studies", In Göktug Morçöl (Ed.), Handbook of decision making, New York: Marcel Dekker, pp .245-264, (2006).

Newell, William H., Interdisciplinarity: Essays from the literature, New York: College Entrance Examination Board, (1998).

Nikitina, Svetlana, " 'Navigating the Disciplinary Fault Lines' in Science and in the Classroom: Undergraduate Neuroscience Classroom in Mind, Brain, and Behavior at Harvard", Issues In Integrative Studies, No. 20, pp. 27-44, (2002).

Nikitina, Svetlana, "Pathways of Interdisciplinary Cognition", Cognition And Instruction, 23(3), pp. 389-425, (2005).

Nikitina,Svetlana, "Three Strategies for Interdisciplinary Teaching: Contextualizing, Conceptualizing, and Problem-Centring", Journal of Curriculum Studies, Vol. 38, No. 3, pp. 251-271, (2006).

Repko, Allen F, "Disciplining Interdisciplinarity: The Case for Textbooks", Issues In integrative Studies, No. 24, pp. 112-142, (2006).

Repko, Allen F, Interdisciplinary research: Process and theory, Thousand Oaks, CA: Sage, (2008).

Szostak, Rick, "How to Do Interdisciplinarity: Integrating the Debate", Issues In integrative Studies, No. 20, pp. 103-122; (2002).

Szostak, Rick, "Theory extension", (2015), in: https://sites.google.com/a/ualberta.ca/rick-szostak/research/about- interdisciplinarity/best-practices/interdisciplinary-research/integrating-insights/creating-common-ground/extension.