واقعیت دیدگاه اصولیان اهل سنت در مسأله تصویب و ریشه‌های آن

فقه و اصول

مقاله 1، دوره 47، شماره 2 - شماره پیاپی 101، تیر 1394، صفحه 9-30   

نوع مقاله: پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/fiqh.v47i21.28801

نویسنده

حسن آب سواران^*

کارشناس ارشد فقه و مبانی حقوق اسلامی

چکیده

تصویب اصطلاحی و مشهور بین اصولیان إمامیه این است که همواره حکم خداوند، تابع نظر مجتهد است و حتی در مواردی که بین آراء و نظرات مجتهدان، اختلاف وجود دارد، همه آن‌ها صواب و درست و احکام خداوند هستند که به دو نحو تصویب معتزلی و أشعری، بیان شده است. حال سؤال این است که آیا اصولیان اهل سنت (عامه) قائل به این تصویب هستند؟ برای یافتن حقیقت این امر، بعد از روشن شدن معانی تصویب، معانی رأی، اجتهاد و جایگاه و موارد آن از منظر اصولیان عامه و انشعاباتی که در کلام، فقه و اصول آن‌ها از آغاز تا اکنون رخ داده، تبیین شده است. سپس به طور گسترده، نظر اصولیان عامه، به ویژه جَصّاص، غزالی و إبن‌العربی، مورد بررسی قرارگرفته و با توجه به إعمال عقاید أشاعره در مورد حسن و قبح افعال، توسط غزالی و إبن‌العربی در اصول فقهشان، روشن شد که آن‌ها حکم خداوند را فقط در قالب خطاب قطعی، حکم می‌دانند و غیر از این را نه حکم بلکه منطقه الفراغ از حکم خداوند می‌دانند؛ بنابراین آن‌ها قائل به تصویب اصطلاحی نیستند بلکه در کتاب‌هایشان آن را ردّ می‌کنند و قائلان بدان را بیشتر متکلمان معتزلی و أشعری معرفی می‌کنند. البته اصولیان عامه قائل به نوع دیگری از تصویب هستند که باطل است. به نظر می‌رسد برای پی‌بردن به ریشه‌های تصویب اصطلاحی می‌بایست در بنیادها و آموزه‌های کلامی عامه به جستجو و تحقیق پرداخت.

کلیدواژه‌ها

اجتهاد؛ اصولیان اهل سنت؛ تخطئه؛ تصویب؛ حُکم؛ رأی؛ ظن؛ منطقه الفراغ

مراجع

قرآن کریم.

 

ابن شهید ثانی، حسن بن زین‌الدین، معالم الدین و ملاذ المجتهدین، تحقیق عبدالحسین محمد علی البقال، قم: دارالحکمه، چاپ اول، 1414 ق.

 

إبن‌الصلاح، عثمان بن عبدالرحمن، أدب المفتی و المستفی، تحقیق موفق عبدالله عبدالقادر، المدینة المنورة: مکتبة العلوم و الحکم، چاپ دوم، 1423 ق.

 

إبن‌العربی، محمد بن عبدالله، المحصول فی الاصول، تحقیق حسین علی الیدری، اردن: دارالبیارق، چاپ اول، 1420 ق.

 

إبن‌امیرالحاج، محمد بن محمد، التقریر و التحبیر، بیروت: دارالکتب العلمیه، چاپ دوم، 1403 ق.

 

إبن‌خلکان، احمد بن علی، وفیات الأعیان و أنباء إبناء الزمان، تحقیق احسان عباس، بیروت: دارصادر، چاپ اول، 1994 م.

 

إبن‌فارس، احمد بن فارس، معجم مقاییس اللغة، تصحیح و تحقیق عبدالسلام محمد هارون، قم: دفتر انتشارات اسلامی، چاپ اول، 1404 ق.

 

إبن‌قدامه، عبدالله بن احمد، روضة الناظر و جنة المناظر، بی‌جا، مؤسسه الریان، چاپ دوم، 1423 ق.

 

إبن‌ملافروخ، محمد بن عبدالعظیم، القول السدید فی بعض مسائل الإجتهاد و التقلید، تحقیق جاسم مهلهل الیاسین و عدنان سالم الرومی، کویت: دارالدعوه، چاپ اول، 1988 م.

 

أزهری، محمد بن احمد، تهذیب اللغة، تحقیق محمد عوض مرعب، بیروت: دار إحیاء التراث العربی، چاپ اول، 2001 م.

 

إسنَوی، عبدالرحیم بن حسن، التمهید فی تخریج الفروع علی الاصول، تحقیق محمد حسن هیتو، بیروت: مؤسسه الرساله، چاپ اول، 1400 ق.

 

إسنَوی، عبدالرحیم بن حسن، نهایة السؤل: شرح منهاج الوصول، بیروت: دارالکتب العلمیه، چاپ اول، 1420 ق.

اصفهانی، محمود بن عبدالرحمان، بیان المختصر: شرح المختصر إبن‌الحاجب، تحقیق محمد مظهر بقا، عربستان: دارالمدنی، چاپ اول، 1406 ق.

 

امیرپادشاه، محمدامین بن محمود، تیسیر التحریر، بیروت: دارالفکر، بی‌تا.

 

انصاری، مرتضی بن محمدامین، فرائد الاصول، تعلیق مصطفی اعتمادی، قم: مؤسسه دارالکتاب، چاپ اول، 1377.

 

انصاری، مرتضی بن محمدامین، مطارح الأنظار، تقریر ابوالقاسم کلانتری، قم: مؤسسه آل‌البیت علیهم‌السلام، چاپ اول، 1404 ق.

 

آب‌سواران، حسن، واکاوی در مسأله إجزاء با حفظ رویکرد تخطئه بر مبنای فقه إمامیه، پایان‌نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه تهران (پردیس بین‌المللی قم)، 1391.

 

آخوند خراسانی، محمدکاظم، کفایة الاصول، قم: مؤسسه آل البیت علیهم‌السلام، چاپ اول، 1409 ق.

 

آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، توضیح الرشاد فی تاریخ حصر الإجتهاد، تحقیق و تصحیح محمدعلی انصاری شوشتری، قم: چاپخانه خیام، چاپ اول، 1401 ق.

 

آمِدی، علی بن أبی‌علی، الإحکام فی اصول الأحکام، تحقیق عبدالرزاق عفیفی، بیروت و دمشق: المکتب الاسلامی، بی‌تا.

 

برقی، احمد بن محمد، المحاسن، قم: دارالکتب الاسلامیه، چاپ دوم، 1371 ق.

 

بروجردی، حسین، نهایة الاصول، تقریر حسینعلی منتظری، تهران: نشر تفکر، چاپ اول، 1415 ق.

 

بَزدَوی، علی بن محمد، اصول البزدوی، کراتشی: مطبعه جاوید، بی‌تا.

 

بصری، محمد بن علی، المعتمد فی اصول الفقه، تحقیق خلیل المیس، بیروت: دارالکتب العلمیه، چاپ اول، 1403 ق.

 

تفتازانی، مسعود بن عمر، شرح التلویح علی التوضیح لمتن التنقیح، تحقیق زکریا عمیرات، بیروت: دارالکتب العلمیه، چاپ اول، 1416 ق.

 

جَصّاص، احمد بن علی، الفصول فی الاصول، کویت: وزاره الاوقاف، چاپ دوم، 1414 ق.

 

جمعی از پژوهشگران زیر نظر هاشمی شاهرودی، سیدمحمود، فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل‌بیت علیهم السلام، قم: مؤسسه دائره المعارف فقه اسلامی، چاپ اول، 1426 ق.

 

جوهری، اسماعیل بن حماد، الصحاح، تحقیق احمد عبدالغفور عطار، بیروت: دارالعلم للملایین، چاپ اول، 1410 ق.

 

جوینی، عبدالملک بن عبدالله، البرهان فی اصول الفقه، تحقیق عبدالعظیم محمود الدیب، مصر: الوفاء و المنصوره، 1418 ق.

 

جوینی، عبدالملک بن عبدالله، التلخیص فی اصول الفقه، تحقیق عبدالله جولم النبالی و بشیر احمد العمری، بیروت: دارالبشائر الاسلامیه، 1417 ق.

 

جوینی، عبدالملک بن عبدالله، الورقات، تحقیق عبداللطیف محمد العبد، بی‌جا، بی‌تا.

 

حبش، محمد، شرح المعتمد فی اصول الفقه، با مقدمه محمد الزحیلی، بی‌جا، بی‌تا.

 

الحجوی، محمد، الفکر السامی فی تاریخ الفقه الإسلامی، بیروت: دارالکتب العلمیه، 1416 ق.

 

حلبی، علی‌اصغر، تاریخ علم کلام در ایران و جهان، تهران: اساطیر، چاپ دوم، 1376.

 

خاتمی، احمد، فرهنگ علم کلام، تهران: صبا، چاپ اول، 1370.

 

خلاّف، عبدالوهاب، علم اصول الفقه و خلاصة تاریخ التشریع، مصر: مؤسسه السعودیه، بی‌تا.

 

خویی، ابوالقاسم، مصباح الاصول، تقریر سیدمحمدسرور واعظ حسینی بهسودی، قم: مؤسسه إحیاء آثار الإمام الخوئی، چاپ سوم، 1428 ق.

 

الدوسری، ترحیب، حجیة قول الصحابی عند السلف، بی‌جا، بی‌تا.

 

دهلوی، احمد بن عبدالرحیم، عقد الجید فی أحکام الإجتهاد و التقلید، تحقیق محب‌الدین الخطیب، قاهره: المطبعه السلفیه، 1385 ق.

 

ریسونی، احمد، نظریة المقاصد عند الإمام الشاطبی، دارالعالمیه للکتاب الاسلامی، چاپ دوم، 1412 ق.

 

َرکَشی، محمد بن عبدالله، البحر المحیط، دارالکتبی، 1414 ق.

 

سبحانی، جعفر، بحوث فی الملل و النحل، قم: مؤسسه النشر الإسلامی و مؤسسه الإمام الصادق علیه‌السلام، بی‌تا.

 

سبحانی، جعفر، تاریخ الفقه الإسلامی و أدواره، بیروت: دارالإضواء، بی‌تا.

 

سبکی، عبدالوهاب بن علی، الإبهاج فی شرح المنهاج، بیروت: دارالکتب العلمیه، 1416 ق.

 

سبکی، عبدالوهاب بن علی، رفع الحاجب عن مختصر إبن‌الحاجب، تحقیق علی محمد معوض و عادل احمد عبدالموجود، بیروت: عالم الکتب، چاپ اول، 1419 ق.

 

السلمی، عیاض، اصول الفقه الذی لایسع الفقیه جهله، بی‌جا، بی‌تا.

 

شاطبی، ابراهیم بن موسی، الموافقات، تحقیق عبدالله دراز، بیروت: دارالمعرفه، بی‌تا.

 

شاطبی، ابراهیم بن موسی، الموافقات، تحقیق مشهور بن حسن آل سلمان، بی‌جا، دار إبن‌عفان، 1417ق.

 

شافعی، محمد بن إدریس، الرساله، تحقیق احمد محمد شاکر، بیروت: دارالکتب العلمیه، بی‌تا.

 

شریف‌الرضی، محمد بن حسین، الذریعة إلی اصول الشریعة، تهران: دانشگاه تهران، چاپ اول، 1376.

 

شریف‌الرضی، محمد بن حسین، رسائل الشریف المرتضی، تحقیق سیدمهدی رجایی، قم: دارالقرآن الکریم، چاپ اول، 1405 ق.

 

شریف‌الرضی، محمد بن حسین، نهج البلاغه، تحقیق عزیزالله عطاردی، قم: مؤسسه نهج البلاغه، چاپ اول، 1414 ق.

 

شمس‌الائمه سرخسی، محمد بن احمد، اصول السرخسی، بیروت: دارالمعرفه، بی‌تا.

 

شوکانی، محمد بن علی، إرشاد الفحول إلی تحقیق الحق من الاصول، تحقیق احمد عزو عنایه، دارالکتاب العربی، چاپ اول، 1419 ق.

 

شوکانی، محمد بن علی، القول المفید فی أدله الإجتهاد و التقلید، تحقیق عبدالرحمن عبدالخالق، کویت: دارالقلم، چاپ اول، 1396 ق.

 

شهید ثانی، زین‌الدین بن علی، تمهید القواعد الاصولیة و العربیة لتفریع قواعد الأحکام الشریعه، تحقیق عباس تبریزیان و دیگران، قم: دفتر انتشارات اسلامی، چاپ اول، 1416 ق.

 

صاحب بن عباد، المحیط فی اللغة، تحقیق محمدحسن آل‌یاسین، بیروت: عالم الکتاب، چاپ اول، 1414ق.

 

صدر، محمد باقر، المعالم الجدیده، کتابفروشی النجاح، چاپ دوم، 1395 ق.

 

طوسی، محمد بن حسن، العدة فی اصول الفقه، قم: چاپخانه ستاره، چاپ اول، 1417 ق.

 

عراقی، ضیاءالدین، نهایة الأفکار، تقریر محمدتقی بروجردی نجفی، قم: دفتر انتشارات اسلامی، چاپ سوم، 1417 ق.

 

عطار، حسن بن محمد، حاشیة العطار علی شرح الجلال المحلی علی جمع الجوامع، بیروت: دارالکتب العلمیه، بی‌تا.

 

علامه حلی، حسن بن یوسف، مبادئ الوصول إلی علم الاصول، قم: المطبعه العلمیه، چاپ اول، 1404 ق.

 

علامه حلی، حسن بن یوسف، نهایة الوصول إلی علم الاصول، قم: مؤسسه الامام الصادق علیه‌السلام، چاپ اول، 1425 ق.

 

غزالی، محمد بن محمد، إحیاء علوم الدین، بیروت: دارالمعرفه، [بی‌تا].

 

غزالی، محمد بن محمد، المستصفی، تحقیق محمد عبدالسلام عبدالشافی، بیروت: دارالکتب العلمیه، چاپ اول، 1413 ق.

 

غزالی، محمد بن محمد، المنخول فی تعلیقات الاصول، تحقیق محمد حسن هیتو، بیروت و دمشق: دارالفکر، چاپ دوم، 1419 ق.

 

فاضل لنکرانی، محمد، ایضاح الکفایه، تقریر سیدمحمد حسینی قمی، قم: نوح، چاپ چهارم، 1382.

 

فاعور، محمود، المقاصد عند الإمام الشاطبی، صیدا: بسیونی، چاپ اول، 1427 ق.

 

فخررازی، محمد بن عمر، المحصول فی علم الاصول، تحقیق طه جابر فیاض العلوانی، بیروت: مؤسسه الرساله، چاپ دوم، 1418 ق.

 

فراهیدی، خلیل بن احمد، کتاب العین، تحقیق مهدی مخزومی و ابراهیم سامرایی، قم: نشر هجرت، چاپ دوم، 1410 ق.

 

فیروزآبادی شافعی، ابراهیم بن علی، التبصره فی اصول الشافعیه، تحقیق محمد حسن هیتو، دمشق: دارالفکر، چاپ اول، 1403 ق.

 

فیروزآبادی شافعی، ابراهیم بن علی، اللمع، بیروت: دارالکتب العلمیه، چاپ اول، 1405 ق.

 

القطان، مناع بن خلیل، تاریخ التشریع الإسلامی، بی‌جا، مکتبه وهبه، چاپ پنجم، 1422 ق.

 

کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تحقیق علی‌اکبر غفاری، تهران: دارالکتب الاسلامیه، چاپ چهارم، 1407 ق.

 

محقق حلی، جعفر بن حسن، معارج الاصول، قم: مؤسسه آل البیت علیهم السلام، چاپ اول، 1403 ق.

 

مَروَزی، منصور بن احمد، قواطع الأدله فی الاصول، تحقیق محمد حسن اسماعیل الشافعی، بیروت: دارالکتب العلمیه، چاپ اول، 1418 ق.

 

مشکینی، علی، اصطلاحات الاصول و معظم أبحاثها، قم: نشر الهادی، چاپ ششم، 1416 ق.

 

مقدس اردبیلی، احمد بن محمد، مجمع الفائدة و البرهان فی شرح إرشاد الأذهان، تحقیق مجتبی عراقی و دیگران، قم: دفتر انتشارات اسلامی، چاپ اول، 1403 ق.

 

مکارم شیرازی، ناصر، أنوار الاصول، تقریر احمد قدسی، قم: مدرسه الإمام علی بن أبی‌طالب علیه‌السلام، چاپ دوم، 1428 ق.

 

مکارم شیرازی، ناصر، دائرة االمعارف فقه مقارَن، تحقیق جمعی از اساتید و محققان حوزه، قم: مدرسه امام علی بن أبی‌طالب علیه‌السلام، چاپ اول، 1427 ق.

 

میرزای قمی، ابوالقاسم بن محمد حسن، قوانین الاصول، تهران: کتابفروشی علمیه اسلامیه، چاپ دوم، 1378 ق.

 

نائینی، محمدحسین، فوائد الاصول، تقریر محمدعلی کاظمی خراسانی، تعلیق آقاضیاء عراقی، قم: دفتر انتشارات اسلامی، چاپ اول، 1417 ق.

 

النمله، عبدالکریم، الجامع لمسائل اصول الفقه و تطبیقها علی المذهب الراجح، ریاض: مکتبة الرشد، چاپ اول، 1420 ق.

 

النمله، عبدالکریم، المهذب فی علم اصول الفقه المقارن، ریاض: مکتبه الرشد، چاپ اول، 1420 ق.