واژه‌پژوهی در تفسیر مجاهد

علوم قرآن و حدیث

مقاله 6، دوره 51، شماره 1 - شماره پیاپی 102، مرداد 1398، صفحه 133-155   

نوع مقاله: پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/naqhs.v51i2.60247

نویسنده

عاطفه زرسازان خراسانی^*

دانشگاه مذاهب اسلامی

چکیده

نخستین گام در تفسیر قرآن آگاهی از مفاد و مفهوم واژه‌های به کاررفته در آن است تا از آمیختن معنای واژه‌ها با یکدیگر و سطحی نگری در مقصود الهی جلوگیری شود. مجاهد بن جبر از جمله مفسران مشهور تابعی است که اساس تفسیر خود را بر شرح و توضیح واژگان بنا کرده است. اهمیت بررسی تفاسیر کهن زمانی آشکار می‌شود که بدانیم خاستگاه بسیاری از مباحث علوم قرآنی، کلامی و غیره تفاسیر کهن بوده است. واضح است طرح روشمند آراء مفسران تابعی همچون مجاهد که قریب به عصر نزول می‌زیسته‌اند، راه را برای فهم صحیح قرآن هموار می‌سازد. بدین ترتیب با تتبع در روایات تفسیری وی و قرائنی که در این باره مجاهد از آن بهره جسته است، می‌توان به چگونگی تبیین و تفسیر واژگان از نگاه او دست یافت. این جستار که به شیوه توصیفی – تحلیلی به رشته تحریر درآمده است در ابتدا به مباحثی چون شرح لغات، وجوه و نظایر و کلمات دخیل پرداخته است چرا که بخشی از نکات تفسیری وی مربوط به ریشه یابی لغات است سپس بررسی قرائنی متصل به کلام مانند سیاق و اسباب النزول و قرائنی منفصل از کلام مانند استشهاد به قرآن، سخنان پیامبر (ص) و دیگر صحابه و بهره‌گیری از حوادث تاریخی و قرینه عقلی به بحث نهاده شده است.

کلیدواژه‌ها

تفسیر مجاهد؛ قرائن؛ واژه ها؛ قرآن کریم

مراجع

ابن ابی حاتم، عبدالرحمن بن محمد، تفسیر القرآن العظیم، عربستان سعودی، مکتبه نزار مصطفی الباز، 1419 ق.

ابن بابویه، محمد بن علی، الامالی، قم، مؤسسه البعثت، 1417 ق.

ابن تیمیه، احمد بن عبد الحلیم، مقدمه فی اصول التفسیر، بیروت، دار مکتبة الحیاة، بی‌تا.

ابن جوزی، عبدالرحمن بن علی، نواسخ القرآن، بیروت، دار الکتب العلمیه، بی‌تا.

ابن حجر عسقلانی، احمد بن علی، تهذیب التهذیب، بیروت، دارالفکر، بی‌تا.

ابن سعد، محمد بن سعد، طبقات الکبری، بیروت، دار صادر، بی‌تا.

ابن کثیر، اسماعیل بن کثیر، البدایه و النهایه، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1408 ق- 1988 م.

ابن کثیر، اسماعیل بن کثیر، تفسیر القرآن العظیم، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1419 ق.

ابن منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، بیروت، دارصادر، 1410 ق.

ابن ندیم، محمد بن إسحاق، الفهرست، تحقیق رضا تجدد، بی‌جا، بی‌تا.

امین، احمد، فجر الاسلام، بیروت، دارالکتب العربی، 1969 م.

بخاری، محمد بن اسماعیل، التاریخ الکبیر، بی‌جا، بی‌تا.

بخاری، محمد بن اسماعیل، صحیح بخاری، بیروت، دارالفکر، 1401 ق-1981 م.

ثعلبی، احمد بن ابراهیم، الکشف و البیان عن تفسیر القرآن، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1422 ق.

ثوری، سفیان بن سعید، تفسیر ثوری، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1403 ق- 1983 م.

جرجانی، علی بن محمد، التعریفات، بیروت، دارالکتب البستانی، 1411 ق.

جوادی آملی، عبدالله، تفسیر موضوعی قرآن کریم، نشر اسراء، 1379.

حاجی خلیفه، مصطفی بن عبدالله، کشف الظنون عن اسامی الکتب و الفنون، داراحیاء التراث العربی، بیروت، بی‌تا.

داودی، محمد بن علی، طبقات المفسرین، بیروت، دارالکتب العلمیه، بی‌تا.

ذهبی، محمد بن احمد، میزان الاعتدال فی نقد الرجال، تحقیق علی بحاوی و عیسی حلبی، دارالمعرفه، بیروت، بی‌تا.

ذهبی، محمد حسین، التفسیر و المفسرون، بی‌جا، بی‌تا.

راغب اصفهانی، حسین بن محمد، معجم مفردات الفاظ القرآن، تحقیق ندیم مرعشی، دار الکتب العربی، بی‌جا، بی‌تا.

رجبی، محمود، روش تفسیر قرآن، قم، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، 1387.

رشید، محمد، اسباب النزول و اثرها فی بیان النصوص، دارالشهاب، دمشق، 1420 ق.

زرکشی، محمد بن عبدالله، البرهان فی علوم القرآن، بیروت، دارالمعرفه، 1410 ق- 1990 م.

زمخشری، محمود بن عمر، الکشاف عن حقایق غوامض التنزیل و عیون الاقاویل فی وجوه التأویل، بیروت، دارالکتب العربی، 1407 ق.

سزگین، فؤاد، تاریخ التراث العربی، قم، نشر مکتبه آیت الله مرعشی، 1412 ق.

سیوطی، عبدالرحمن بن ابی‌بکر، الاتقان فی علوم القرآن، بیروت، دارالکتب العربی، 1421 ق- 2001 م.

سیوطی، عبدالرحمن بن ابی‌بکر، الدر المنثور فی التفسیر باالمأثور، قم، کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی، 1404 ق.

شافعی، محمدبن ادریس، احکام القرآن، بی‌جا، بی‌تا.

شافعی، محمدبن ادریس، الرساله، بیروت، دارالکتب العربیه، 1414 ق.

صفوی، کورش، آشنایی با معنی شناسی، تهران، پژواک کیوان، 1408 ق.

طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان، تهران، انتشارات ناصر خسرو، 1372.

طبری، محمد بن جریر، جامع البیان عن تأویل آیات القرآن، بیروت، دار المعرفه، 1412 ق.

طوسی، محمد بن حسن، التبیان فی تفسیر القرآن، بیروت، داراحیاء التراث العربی، بی‌تا.

عروسی حویزی، عبد علی بن جمعه، نورالثقلین، قم، انتشارات اسماعیلیان، 1415 ق.

فخر رازی، محمد بن عمر، التفسیر الکبیر، بیروت، دار الاحیاء التراث العربی، 1420 ق.

فرات الکوفی، فرات بن ابراهیم، تفسیر فرات کوفی، تهران، 1410 ق.

مجاهد بن جبر، تفسیر مجاهد، اسلام آباد، مجمع البحوث الاسلامیه، بی‌تا.

معرفت، محمد هادی، علوم قرآنی، تهران، انتشارات سمت، 1385.

مقاتل بن سلیمان، تفسیر مقاتل، بی‌جا، بی‌تا.

مکارم شیرازی، ناصر و همکاران، تفسیر نمونه، تهران، دار الکتب الإسلامیه، 1374.

نعمان، قاضی، الفرق الاسلامیه فی الشعر الاموی، مصر، دارالمعارف، بی‌تا.

نوفل، احمد اسماعیل، مجاهد المفسر و التفسیر، قاهره، دار الصفوه، 1411 ق- 1990 م.

واحدی نیشابوری، علی بن احمد، اسباب النزول، مکه، دارالباز للنشر و التوزیع، 1388 ق.