بررسی تطبیقی تصویرپردازی رئوس ملائکه در چاپ‌ سنگی کتاب «عجایب‌ المخلوقات و غرایب ‌الموجودات» و روایات اسلامی

علوم قرآن و حدیث

مقاله 7، دوره 51، شماره 1، مرداد 1398، صفحه 157-179   

نوع مقاله: پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/naqhs.v51i1.54353

نویسندگان

مصطفی لعل شاطری^* ؛ علی ناظمیان فرد؛ هادی وکیلی

دانشگاه فردوسی مشهد

چکیده

با ورود صنعت چاپ ‌سنگی به ‌ایران در عصر قاجار، کتاب‌های فراوانی منتشر گردید و در این بین افزودن تصاویری مرتبط با محتوای آن، یکی از نیازهای ناشران بود. این مقاله بر آن است تا با روش توصیفی-تحلیلی به‌ بررسی میزان تطبیقِ نقاشی‌های مربوط به رئوس ‌ملائکه (اسرافیل، میکائیل، جبرئیل و عزرائیل) در کتاب چاپ‌ سنگیِ عجایب‌ المخلوقات قزوینی (نسخه 1264 ق) با قصص قرآنی و روایات اسلامی بپردازد. یافته‌ها حاکی از آن است که تصویرگر این کتاب، علیقلی خویی، الگوی پایه در ترسیمِ پیکره این ملائکه را از سویی برای زیبایی بصری مبتنی بر آموخته‌های هنری و از سویی دیگر در جهت انطباق با آیات و منابع روایی با رویکرد دینی و در مواردی جزیی بر اساس هنجارها و باورهای اجتماعی، قرار داده ‌است. اما بررسی تحلیلی تصاویر با گزارش‌های موجود این نظر را اثبات می‌کند که خویی تا حد بسیار زیادی تحت تأثیر روایات اسلامی بوده و تصاویرِ برخوردار از درون‌مایه دینی او را، نمی‌توان تنها منبعث از قوه تخیلِ هنری دانست.

کلیدواژه‌ها

رئوس ملائکه؛ روایات اسلامی؛ چاپ سنگی؛ تصویر پردازی؛ عصر قاجار

مراجع

ابن ‌أبی‌ الحدید، عبدالحمیدبن ‌هبة‌الله، شرح نهج‌ البلاغة، قم، مکتبة آیة الله المرعشی، 1404 ق.

ابن اثیر، علی بن محمد، أسد الغابة فی معرفة الصحابة، بیروت، دارالفکر، 1409 ق.

ابن اثیر، علی بن محمد، الکامل فی التاریخ، بیروت، دارصادر، 1385 ق.

ابن‌ اشعث، محمدبن ‌محمد، الجعفریات، تهران، مکتبة النینوی الحدیثة، بی‌تا.

ابن ‌بابویه، محمدبن‌ علی، إعتقادات الإمامیة، قم، کنگره شیخ مفید، 1414 ق.

ابن ‌بابویه، محمدبن‌ علی، الامالی، تهران، کتابچی، 1376.

ابن ‌بابویه، محمدبن‌ علی، التوحید، قم، جامعه مدرسین، 1398 ق.

ابن ‌بابویه، محمدبن‌ علی، ثواب ‌الأعمال و عقاب ‌الأعمال، قم، دارالشریف‌الرضی، 1406 ق.

ابن ‌بابویه، محمدبن‌ علی، خصال، تصحیح علی اکبر غفاری، قم، جامعه مدرسین، 1362.

ابن ‌بابویه، محمدبن‌ علی، علل الشرائع، قم، داوری، 1380.

ابن ‌بابویه، محمدبن‌ علی، عیون أخبار الرضا (ع)، تصحیح مهدی لاجوردی، تهران، جهان، 1378 ق.

ابن ‌بابویه، محمدبن‌ علی، فضائل الأشهر الثلاثة، تصحیح غلامرضا عرفانیان، قم، داوری، 1396 ق.

ابن ‌بابویه، محمدبن‌ علی، کمال‌ الدین و تمام‌ النعمة، تصحیح علی اکبر غفاری، تهران، اسلامیه، 1395 ق.

ابن ‌بابویه، محمدبن‌ علی، معانی الأخبار، تصحیح علی اکبر غفاری، قم، اسلامی، 1403 ق.

ابن ‌بابویه، محمدبن‌ علی، من لایحضره الفقیه، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1413 ق.

ابن ‌بطریق، یحیی‌بن‌ حسن، عمدة عیون صحاح ‌الأخبار فی مناقب إمام‌ الأبرار، قم، اسلامی، 1407 ق.

ابن حجر عسقلانی، احمد بن علی ، الإصابة فی تمییز الصحابة، بیروت، دارالکتب العلمیة، 1415 ق.

ابن حیون، نعمان بن محمد، شرح الأخبار فی‌ فضائل الأئمة‌ الأطهار (ع)، قم، جامعه ‌مدرسین، 1409 ق.

ابن سعد، محمد بن سعد، الطبقات الکبری، بیروت، دارالکتب‌ العلمیة، 1410 ق.

ابن عبدالبر، یوسف بن عبد الله، الاستیعاب فی معرفة الأصحاب، بیروت، دارالجیل، 1412 ق.

ابن‌جوزی، ‌عبدالرحمن‌بن‌ علی، المنتظم فی تاریخ الأمم و الملوک، بیروت، دارالکتب ‌العلمیة، 1412 ق.

ابن‌شاذان، محمدبن ‌احمد، مائة منقبة من مناقب أمیرالمؤمنین و الأئمة (ع)، قم، مدرسة امام مهدی (عج)، 1407 ق.

ابن‌شهرآشوب، محمدبن ‌علی، متشابه القرآن و مختلفه، قم، دار بیدار، 1369 ق.

ابن‌شهرآشوب، محمدبن ‌علی، مناقب آل‌أبی‌طالب (ع)، قم، علامه، 1379 ق.

ابن‌طاووس، علی‌بن ‌موسی، إقبال الأعمال، تهران، دارالکتب الإسلامیه، 1409 ق.

ابن‌طاووس، علی‌بن ‌موسی، التشریف بالمنن فی التعریف بالفتن، قم، مؤسسة صاحب الأمر (عج)، 1416 ق.

ابن‌طاووس، علی‌بن ‌موسی، جمال الأسبوع بکمال العمل المشروع، قم، دارالرضی، 1330 ق.

ابن‌طاووس، علی‌بن ‌موسی، سعد السعود للنفوس منضود، قم، دارالذخائر، بی‌تا.

ابن‌طاووس، علی‌بن ‌موسی، طرف من الأنباء و المناقب، تصحیح قیس عطار، مشهد، تاسوعا، 1420 ق.

ابن‌طاووس، علی‌بن ‌موسی، مهج‌ الدعوات، ترجمه محمدتقی طبسی، قم، دارالذخایر، 1411 ق.

ابن‌قولویه، جعفربن‌ محمد، کامل الزیارات، تصحیح عبدالحسین امینی، نجف، دار المرتضویة، 1356 ش.

اکبری، تیمور، تاریخ هنر و نقاشی و مینیاتور، تهران، سبحان نور، 1388.

براتی، پرویز، عجایب ایران، تهران، افکار، 1387.

برقی، احمدبن‌ محمد، المحاسن، تصحیح جلال‌الدین محدث، قم، دارالکتب الإسلامیة، 1371 ق.

بغدادی، محمدبن ‌حبیب، المنق، تصحیح خورشید احمد فاروق، بیروت، عالم الکتب، 1405 ق.

بلاذری، أحمدبن‌ یحیی، انساب الأشراف، بیروت، دارالفکر، 1417 ق.

بوذری، علی، خمسه نظامی میرزا علی‌قلی خویی، تهران، نظر، 1394.

بیهقی، احمدبن‌ حسین، دلائل النبوة و معرفة أحوال صاحب الشریعة، بیروت، دارالکتب ‌العلمیة، 1405 ق.

ترابی، ارکیده، عجایب ‌الخلوقات قروینی در تصاویر چاپ سنگی علیقلی خویی، تهران، نظر، 1393.

جزائری، نعمت‌الله ‌بن ‌عبدالله، قصص الأنبیاء، ترجمه فاطمه مشایخ، تهران، فرحان، 1381.

حمیری، عبدالله‌بن‌ جعفر، قرب الإسناد، قم، مؤسسة آل البیت (ع)، 1413 ق.

خصیبی، حسین‌بن‌ حمدان، الهدایة الکبری، بیروت، البلاغ، 1419 ق.

دیلمی، حسن‌بن‌ محمد، إرشاد القلوب إلی الصواب، قم، شریف رضی، 1412 ق.

دیلمی، حسن‌بن‌ محمد، أعلام‌ الدین فی صفات المؤمنین، قم، مؤسسة آل البیت (ع)، 1408 ق.

‌شاذان ‌قمی، ‌شاذان بن جبریل، الفضائل، قم، رضی، 1363.

شریف‌رضی، محمدبن‌حسین، نهج ‌البلاغه، ترجمه محمد دشتی، قم، مشهور، 1379.

شعیری، محمدبن‌ محمد، جامع الأخبار، نجف، مطبعة حیدریة، بی‌تا.

صفار، محمدبن‌ حسن، بصائر الدرجات فی فضائل آل‌محمّد (ص)، قم، مکتبة آیة الله مرعشی، 1404 ق.

صفری‌آق‌قلعه، علی، «عجایب‌المخلوقات و غرایب‌الموجودات»، گزارش میراث، شماره 6-5، 1391 ش، 145-139.

صمدی، هاجر، تصاویر شاهنامه فردوسی به‌روایت میرزا علیقلی خویی، تهران، متن، 1388.

طباطبایی، محمدحسین، المیزان فی التفسیر القرآن، تهران، امیرکبیر، 1370.

طبرسی، احمدبن‌ علی، الإحتجاج علی‌أهل اللجاج، تصحیح محمدباقر خرسان، مشهد، مرتضی، 1403 ق.

طبرسی، فضل‌بن‌ حسن، إعلام الوری، ترجمه عزیز الله عطاردی، تهران، اسلامیه، 1390 ق.

طبری ‌آملی، محمدبن‌جریر، المسترشد فی إمامة علی‌بن‌أبی‌طالب (ع)، قم، کوشانپور، 1415 ق.

طبری، محمدبن‌ جریر، تاریخ الأمم و الملوک، تصحیح محمد أبوالفضل ابراهیم، بیروت، دارالتراث، 1387 ق.

طوسی، محمدبن‌ حسن، الأمالی، قم، دار الثقافة، 1414 ق.

طوسی، محمدبن‌ حسن ، تهذیب الأحکام، تهران، دار الکتب الإسلامیه، 1407 ق.

طوسی، محمدبن‌ حسن ، مصباح المتهجّد و سلاح المتعبّد، بیروت، فقه الشیعة، 1411 ق.

عکاشه، ثروت، نگارگری اسلامی، ترجمه غلامرضا تهامی، تهران، حوزه هنری، 1380.

علی‌بن حسین، صحیفة سجادیه، ترجمه علینقی فیض‌الاسلام، قم، الهادی، 1376.

عیاشی، محمدبن‌ مسعود، تفسیر العیاشی، تهران، المطبعة العلمیة، 1380 ق.

فتال ‌نیشابوری، محمدبن ‌احمد، روضة الواعظین و بصیرة المتعظین، قم، رضی، 1375.

فدوی، محمد، تصویرسازی در عصر صفویه و قاجار، تهران، دانشگاه تهران، 1386.

قاضی ‌ابرقوه، رفیع‌الدین ‌اسحاق‌بن‌ محمد، سیرت رسول‌الله (ص)، تهران، خوارزمی، 1377.

قزوینی، زکریا بن ‌محمد، عجایب ‌المخلوقات و غرایب ‌الموجودات، کاتب: نصرالله تفرشی، مصور: علیقلی خویی، تهران، بی‌نا (موجود در کتابخانه آستان قدس رضوی به‌شماره ثبت: 25602)، 1264 ق.

قضاعی، محمدبن ‌سلامة، شهاب ‌الأخبار، تصحیح جلال‌الدین حسینی ‌أرموی، تهران، علمی‌ و فرهنگی، 1361.

قطب‌الدین ‌راوندی، سعیدبن‌ هبةالله، قصص‌ الأنبیاء، تصحیح غلامرضا عرفانیان، مشهد، مرکز پژوهش‌های اسلامی، 1409 ق.

قمی، علی‌بن ‌ابراهیم، تفسیر قمی، قم، دارالکتاب، 1404 ق.

کفعمی، ابراهیم‌بن علی‌، مصباح کفعمی، قم، دارالرضی، 1405 ق.

کلینی، محمدبن ‌یعقوب، کافی، تصحیح علی اکبر غفاری، تهران، دارالکتب الإسلامیة، 1407 ق.

کوفی‌ اهوازی، حسین‌بن ‌سعید، الزهد، تصحیح غلامرضا عرفانیان یزدی، قم، المطبعة العلمیة، 1402 ق.

کوفی، فرات‌بن ‌ابراهیم، تفسیر فرات کوفی، تصحیح محمد کاظم، تهران، وزارت ارشاد، 1410 ق.

لعل‌شاطری، مصطفی، نخستین رویارویی‌های هنر عصر ناصری با هنر غرب (موسیقی، نمایش، نقاشی)، مشهد، مرندیز، 1397.

مارزلف، اولریش، «تصویرسازی در کتاب‌های چاپ‌سنگی فارسی»، چاپ سنگی از نگاه شرق‌شناسان، ترجمه شهروز مهاجر، تهران، پیکره، 1391، صص 175-165.

مارزلف، اولریش ، تصویرسازی داستانی در کتاب‌های چاپ‌سنگی، ترجمه شهروز مهاجر، تهران، نظر، 1390.

مجلسی، محمدباقر بن محمد تقی، آسمان و جهان، تهران، اسلامیه، 1351.

مجلسی، محمدباقر بن محمد تقی ، بحار الأنوار، بیروت، دارإحیاء التراث العربی، 1403 ق.

مجلسی، محمدتقی بن مقصودعلی، لوامع صاحبقرانی، قم، اسماعیلیان، 1414 ق.

مسعودی، علی‌بن‌ حسین، اثبات الوصیة، قم، انصاریان، 1426 ق.

مفید، محمدبن ‌محمد، تصحیح اعتقادات الإمامیة، تصحیح حسین درگاهی، قم، کنگره شیخ مفید، 1414 ق.

مقدسی، مطهربن ‌طاهر، البدء و التاریخ، ترجمه محمد رضا شفیعی‌کدکنی، تهران، آگه، 1374.

نعمانی، محمدبن ابراهیم، الغیبة للنعمانی، تصحیح علی اکبر غفاری، تهران، صدوق، 1397 ق.

واقدی، محمدبن‌ عمر، مغازی، تصحیح مارسدن جونس، بیروت، الأعلمی، 1409 ق.

ورام‌بن ‌أبی‌ فراس، مسعودبن‌ عیسی، مجموعه ورّام، ترجمه محمدرضا عطایی، قم، مکتبه فقیه، 1410 ق.

وسل، ژیوا، دایره المعارف‌های فارسی، ترجمه محمدعلی امیر معزی، تهران، توس، 1368.

هلالی، سلیم‌بن‌ قیس، کتاب سلیم‌بن‌قیس هلالی، قم، الهادی، 1405 ق.

یاحقی، محمدجعفر، فرهنگ اساطیر، تهران، فرهنگ معاصر، 1386.

یعقوبی، احمدبن‌ اسحاق، تاریخ یعقوبی، بیروت، دارصادر، بی‌تا.

Agamben, Giorgio, “Angels”, Angelaki (Journal of the Theoretical Humanities), Vol 16, 2011, 117-123.

Azizi, Farzaneh, “Government- Sponsored Iranian Medical Students Abroad (1811–1935)”, Iranian Studies, Vol 43, 2010, 349-363.

Douyere, David, “Communication: On Being an Angel. Incarnation and Angelic Communication in Medieval Christian Theology: Modern Reflections, Starting with Thomas Aquinas's Summa Theologica”, Communication and Critical/Cultural Studies, Vol 8, 2011, 188-193.

Emami, Farshid, “The Lithographic Image and Its Audiences”, Technologies of the Image: Art in 19th-Century Iran. eds David J Roxburgh and Mary McWilliams. Cambridge: Harvard Art Museums, 2017, 55-79.

Green, Nile, “Stones from Bavaria: Iranian Lithography in its Global Contexts”, Iranian Studies, Vol 43, 2010, 305-331.

Lewicki, T, “Al-Kazwini” Encyclopaedia of Islam, vol 4 (Iran-Kha), Edited By E. Van Donzel, B. Lewis and Ch. Pellat, Leiden, Brill, 1997.

Marzolph, Ulrish, “Der lithographische Druck einer illustrierten persischen Prophetengeschichte (1267/1850)”, Das gedruckte Buch im Vorderen Orient, Dortmund, 2002, 85-117.

Marzolph, Ulrish, “Persian Incunabul, A Definition and Assessment”, Jahrbuch-Gutenberg, Vol 82, 2007, 205-220.

Marzolph, Ulrish, “The Pictorial Representation of Shiite Themes in Lithographed Books of the Qajar Period”, The Art and Material Culture of Iranian Shi'ism: Iconography and Religious Devotion in Shi'i Islam, ed. Pedram Khosronejad. London, I.B.Tauris, 2011, 74-103

Melvill, Charles, “Ibn Husam’s Havaran-Name and the Sah-name Firdawsi”, Eurasian Studies, Vol 1-2, 2006, 220-232.

Saadinejad, Manya, “Mythological Themes in Iranian Culture and Art: Traditional and Contemporary Perspectives”, Iranian Studies, Vol 42, 2009, 231-246.

Sulavik, Andrew, “Protestant Theological Writings on Angels in Post-Reformation Thought from 1565 to 1739”, Reformation & Renaissance Review, Vol 8, 2006, 210-223.

Thrope, Samuel, “Unnecessary Angels: Jewish Angelology in the Škand Gumānīg Wizār”, Iranian Studies, Vol 48, 2015, 33-53.