پژوهشی در «سیرۀ متشرّعه» شرایط حجیّت و شبکۀ روابط مفهومی آن

فقه و اصول

مقاله 1، دوره 47، شماره 2 - شماره پیاپی 101، تیر 1394، صفحه 55-78   

نوع مقاله: پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/fiqh.v47i21.26619

نویسندگان

زهرا سادات احمدی سلیمانی^* ؛ محمد تقی فخلعی؛ محمد حسن حائری

دانشگاه فردوسی مشهد

چکیده

مقالۀ پیش‌رو، به تنقیح شرایط حجیّت «سیرۀ متشرّعه» و جایگاه آن در میان ادلّۀ استنباط امامیّه می‌پردازد و در آن کوشش شده است با جمع‌آوری و انضباط بخشیدن به مباحث پراکندۀ مرتبط، کاستی جستارهای انجام‌گرفته در منابع اصولی پیشین از میان برداشته شود. محور نخست بحث، به تبیین شرایط حجیّت «سیرۀ متشرّعه» در پرتو اتّخاذ رویکردی مقایسه‌ای، اختصاص می‌یابد. در این‌جا نسبت «سیرۀ متشرّعه» با «سیرۀ عقلا» به لحاظ دلالی سنجیده می‌شود. محور دوم بحث، عهده‌دار تبیین جایگاه «سیرۀ متشرّعه» در میان سایر ادلّه است. نویسندگان در این‌جا، ضمن بحث از رابطۀ «سیرۀ متشرّعه» با تأسیسات مشابهی ‌چون «سنّت»، «اجماع» و «ارتکاز»، موقعیّت دلالی آن را مورد بررسی قرار می‌دهند. اشتراط موضع موافق شارع در حجیّت «سیرۀ متشرّعه» و تحلیل آن ذیل سنّت قولی و فعلی، تقدّم دلالی «سیرۀ متشرّعه» بر «اجماع»، تحلیل عینی «ارتکاز متشرّعه» بر پایۀ «سیرۀ متشرّعه» و برتری آن به لحاظ حجیّت، از جمله دستاوردهای این پژوهش است.

کلیدواژه‌ها

سیره؛ متشرّعه؛ عقلا؛ سنّت؛ اجماع؛ ارتکاز

مراجع

قرآن کریم

آخوند خراسانی، محمد‌ کاظم بن‌حسین، کفایة الأصول، قم: آل البیت، چاپ اوّل، 1409ق.

آشتیانى، محمد حسن بن‌جعفر، بحر الفوائد فى شرح الفرائد، قم: ذوی‌‌ القربی، چاپ اوّل، 1388 .

آم‍ل‍ی‌، ه‍اش‍م‌‬، المعالم المأثورة، به تقریر محمد على اسماعیل‌پور قمشه‌اى، قم:‌ مؤلف الکتاب،‌ چاپ اوّل، 1406ق.

اب‍ن‌زه‍ره‌، ح‍م‍زه‌ ب‍ن ‌ع‍ل‍ی‌، غنیة ‌النزوع إلی علمی الاصول و الفروع، قم: مؤسّسة الإمام الصادق، چاپ اوّل، 1417ق.

اصفهانی، محمد حسین، نهایة الدرایة فی شرح الکفایة، قم: سیّد الشهداء، چاپ اوّل، 1374ق.

اصفهانی، محمد حسین، حاشیة کتاب المکاسب (ط ـ الحدیثة)، محقّق و مصحّح: عباس محمد آل سباع قطیفى‌، قم: انوار الهدی، چاپ اوّل، 1418ق.

انصاری، زکریا بن‌محمد، الحدود الأنیقة و التعریفات الدقیقة، بیروت: دارالفکر، چاپ اوّل، بی‌تا.

انصاری، محمد علی، الموسوعة الفقهیة المیسرة، قم: مجمع الفکر الإسلامی، چاپ اوّل، 1373.

ان‍ص‍اری‌، م‍رت‍ض‍ی‌ ب‍ن‌‌م‍ح‍م‍د ام‍ی‍ن‌، فرائد الاصول، قم: مؤسّسة النشر الاسلامی التابعة لجماعة المدرسین، چاپ پنجم، 1416ق.‏

تهانوی، محمد اعلی بن‌علی، کشاف اصطلاحات الفنون، به تصحیح محمد وجیه و عبدالحق و غلام قادر و به اهتمام الویس اسپرنگر و ولیم ناسولیس، کلکته: شیاتک سوسیتی آف بنگال، ‎۱۸۶۲م.

حائری، عبدالکریم، درر الفوائد ( طبع جدید)، قم: مؤسّسة النشر الاسلامی، چاپ ششم، 1418ق.

حسینى، محمد، الدلیل الفقهى تطبیقات فقهیة لمصطلحات علم الأصول‏، دمشق: مرکز ابن ادریس الحلی للدارسات الفقهیه‏، 2007م.

حسینى، محمد على، التعلیق و الشرح المفید للحلقة الاولى، قم: مؤسّسة عاشورا، چاپ اوّل، 1428ق.

حسینی شیرازی، صادق، بیان الاصول، قم: دار الانصار، چاپ دوم، 1427ق.

ح‍ک‍ی‍م‌، م‍ح‍س‍ن‌، مستمسک العروة الوثقى، قم: مؤسّسة دار التفسیر، چاپ اوّل، 1416ق.

حکیم، محمد تقی، الأصول العامة فی الفقه المقارن، قم: مجمع جهانی اهل بیت، چاپ دوم، 1418ق.

ح‍ک‍ی‍م‌، م‍ح‍م‍د ک‍اظم‌، المدخل إلى علم الأصول دروس فی مبادئ علم الأصول، قم: دارالفقه للطباعة و النشر، چاپ اوّل، 1421ق.

حیدرى، کمال، الدروس شرح الحلقة الثانیة، به قلم علاء سالم، قم: دار فراقد للطباعة و النشر، چاپ اوّل، 1428ق.

خرازى، محسن، عمدة الأصول، قم: مؤسسة در راه حق، چاپ اوّل، 1422ق.

خمینى، روح‌ اللّه، تهذیب الاصول، مقرّر: جعفر سبحانی تبریزی، تهران: اسماعیلیان، 1382.

خمینى، روح‌ اللّه، انوار الهدایة فی التعلیقة على الکفایة، تهران: مؤسّسة تنظیم و نشر آثار امام خمینی، چاپ دوم، 1415ق.

خویی، ابوالقاسم، التنقیح فی شرح العروة الوثقی، مقرّر: علی غروی تبریزی، قم: دارالهدی، چاپ سوم، 1410ق.

ص‍در، رض‍ا، الاجتهاد و التقلید، محقّق و مصحّح: سیّد باقر خسروشاهى، قم: دفتر تبلیغات اسلامى حوزة علمیّه، چاپ اوّل، ‌1420ق.

صدر، محمد باقر، بحوث فی علم الاصول، به تقریر محمود هاشمی شاهرودی، بی‌جا، مؤسسة دایرة المعارف الاسلامی، 1417ق.

صدر، محمد باقر، المعالم الجدیدة للأصول (طبع قدیم)، تهران: کتابفروشی النجاح، 1395ق.

صدر، محمد باقر، مباحث الأصول، به تقریر سیّد کاظم حسینی حائری، مقرّر، بی‌جا، 1408ق.

صدر، محمد باقر، دروس فی علم الاصول، بیروت: مکتبة المدرسة، 1406ق.

طوسی، محمد بن‌حسن، العُدة فی أصول الفقه‏، محمد تقی علاقبندیان‏، قم: چاپ اوّل، 1417ق‏.

ع‍راق‍ی‌، ض‍ی‍اء ال‍دی‍ن‌، نهایة الافکار، به تقریر محمد تقی بروجردی، قم: دفتر انتشارات اسلامی، چاپ سوم، 1417ق.

ع‍راق‍ی‌، ض‍ی‍اء ال‍دی‍ن، مقالات الاصول، قم: مجمع الفکر الاسلامی، چاپ اوّل، 1420ق.

علم ‌الهدی، علی ‌بن‌حسین ، الذریعة الی اصول الشریعة، تصحیح ابوالقاسم گرجی، دانشگاه تهران: 1346.

علیدوست، ابوالقاسم، فقه و عرف، تهران: پژوهشگاه فرهنگ اندیشة اسلامی، چاپ اوّل، 1384.

فخلعی، محمد تقی، مقالة «بررسی شرط معاصرت سیره عقلا با عصر معصومان»، فصل‌نامة علمی ـ پژوهشی مطالعات اسلامی: فقه و اصول، سال چهل و دوم، شمارة پیاپی: 1/85، پاییز و زمستان 1389، صص104 ـ 85 .

فخلعی، محمد تقی، مقالة «پژوهشی در چیستی سیره عقلا و نسبت آن با حکم عقل»، فصل‌نامة علمی ـ پژوهشی مطالعات اسلامی: فقه و اصول، سال چهل و دوم، شمارة پیاپی: 1/84، بهار و تابستان 1389ش، صص97 ـ 126.

فیض، علی‌ رضا، مقالة «نقش زمان و مکان در فقه و اجتهاد»، فصل‌نامة حضور، ش5 و 6.

قوچانى، على، تعلیقة القوچانى على کفایة الأصول، قم: مکتبة ‌الفقه و الاصول ‌المختصة‬‏‫، چاپ اوّل، 1430ق.‬‬‬‬

ک‍اظم‍ی‌، اسد الله‌ ب‍ن‌اس‍م‍اع‍ی‍ل، ‌کشف القناع عن وجوه حجیة الإجماع، احمد الشیرازی، تهران: چاپ اوّل، بی‌تا.

م‍ص‍طف‍وی‌، م‍ح‍م‍د کاظم، القواعد الفقهیّة و یحتوی علی خمسین قاعدة فقهیّة، قم: مرکز العالمی للدارسات الاسلامیّة، چاپ اوّل، 1426ق.

مظفر، محمد رضا، اصول الفقه، قم: مؤسسة النشر الاسلامی التابعة لجماعة المدرسین، چاپ پنجم، 1430ق.

م‍غ‍ن‍ی‍ه‌، م‍ح‍م‍د ج‍واد، ‏‫‌ فقه الإمام الصادق، قم: مؤسّسة انصاریان،‌ چاپ دوم، 1421ق‌.‬‬‬‬

م‍ؤم‍ن‌ ق‍م‍ی‌، م‍ح‍م‍د، تسدید الأصول، قم: مؤسّسة النشر الاسلامی، چاپ اوّل، 1419ق.

م‍ی‍رزای‌ ق‍م‍ی‌، اب‍وال‍ق‍اس‍م‌ ب‍ن‌‌م‍ح‍م‍د ح‍س‍ن‌، قوانین الأصول (طبع قدیم)، تهران: المکتبة العلمیّة الاسلامیّة، چاپ دوم، 1378ق.

نائینی، محمد حسین، فوائد الاصول، به تقریر م‍ح‍م‍د ع‍ل‍ی ک‍اظم‍ی‌ خ‍راس‍ان‍ی‌، قم: جامعة مدرّسین حوزة علمیّه، چاپ اوّل، 1376.

ن‍ج‍م‌آب‍ادی‌، اب‍وال‍ف‍ض‍ل‌، الاص‍ول‌: م‍ن‌ ت‍ق‍ری‍رات‌ ب‍ح‍ث‌ ال‍ع‍ل‍م‍ی‍ن‌ الای‍ت‍ی‍ن‌ ال‍ن‍ائ‍ی‍ن‍ی‌ و ال‍ع‍راق‍ی، قم: مؤسّسة آیة الله العظمی البروجردی لنشر معالم اهل البیت، چاپ اوّل، 1380‏.

ن‍راق‍ی‌، اح‍م‍د ب‍ن‌‌م‍ح‍م‍د م‍ه‍دی‌، عوائد الایام فی بیان قواعد الاحکام و مهمات مسائل الحلال و الحرام، قم: دفتر تبلیغات اسلامی حوزة علمیّه، چاپ اوّل، 1375.

ه‍اش‍م‍ی‌ ش‍اه‍رودی‌، م‍ح‍م‍ود، اضواء و آراء: تعلیقات علی کتابنا «بحوث فی علم‌الاصول»‬، قم: مؤسسة دایرة المعارف فقه اسلامی، چاپ اوّل، 1431ق.