حجیّت متعارضان در نفی حکم ثالث

فقه و اصول (Fiqh va uṣūl)

مقاله 1، دوره 47، شماره 2 - شماره پیاپی 101، تیر 1394، صفحه 79-97   

نوع مقاله: پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/fiqh.v47i21.28230

نویسندگان

ساجده اسلامی مهدی آبادی^{* 1}؛ علی تولایی²

¹دانشجوی دکتری فقه ومبانی حقوق اسلامی دانشگاه مفید قم

²استادیار دانشگاه یزد

چکیده

یکی از مواردی که در فقه مطرح می‌شود این است که دو دلیل در صورت تعارض ساقط می‌شوند ولی در مورد نفی حکم ثالث که ملازمه با آن دو دلیل دارد، در صورت حجیت آن، رجوع به اطلاقات، عمومات و اصول عملیه امکان پذیر نیست اما در صورت عدم حجیت آن، رجوع به این موارد ممکن می‌شود.
آنچه در این مقاله مورد بررسی قرار می‌گیرد، مبانی حجیت و عدم حجیت نفی ثالث است تا با برگزیدن هر یک، ثمره‌ی عملی آن را در مباحث فقهی بیان کنیم. مهم‌ترین دلیلی که قائلان به حجیت نفی ثالث به آن استناد کرده‌اند، عدم تبعیت دلالت التزامی از دلالت مطابقی در حجیت است و دلیل قائلان به عدم حجیت آن، تبعیت دلالت التزامی از مطابقی در حجیت و عدم استقلال دلالت التزامی است. ما در این مقاله، قول به عدم حجیت نفی ثالث را قابل خدشه دانسته و در آخر قول به حجیت نفی ثالث را ترجیح داده‌ایم اما نه از باب دلالت التزامی و عدم تبعیت دلالت التزامی از دلالت مطابقی که اکثر اصولی‌ها به آن قائل شده‌اند؛ بلکه به دلیل اشتراک دو دلیل متعارض در نفی ثالث است که این امر تنها در صورتی محقق می‌شود که تعارض دو دلیل، تعارض ذاتی باشد ولی در تعارض عرضی، دو دلیل متعارض در نفی ثالث متفق نبوده و بنابراین نفی ثالث در آن‌ها حجت نیست.

کلیدواژه‌ها

حجیت؛ نفی ثالث؛ دلالت مطابقی؛ دلالت التزامی؛ تبعیت؛ متعارضان

مراجع

ابن تیمیه، احمد بن عبدالحلیم، الرد علی المنطقیین، بیروت: دارالمعرفه، بی‌تا.

 

ابن تیمیه، احمد بن عبدالحلیم ، درء تعارض العقل و النقل، تحقیق محمد رشاد سالم، الریاض: دارالکنوز الادبیه، 1391 ق.

 

ابن سهلان ساوی، عمر، البصائر النصیریة فی المنطق، شمس تبریزی، تهران: چاپ اول، 1383

 

ابن سینا، حسین بن عبدالله، الاشارات و التنبیهات، تصحیح سلیمان دنیا، قاهره: دارالمعارف، 1336.

 

ابن سینا، حسین بن عبدالله، الاشارات والتنبیهات، قم: نشرالبلاغه، چاپ اول، 1375.

 

ابن منظور، محمدبن مکرم، لسان العرب، به تحقیق و تصحیح احمد فارس صاحب الجوائب، بیروت: دارالفکر، چاپ سوم، 1414 ق.

 

ابوجیب، سعدی، القاموس الفقهی لغة و اصطلاحاً، دمشق: دارالفکر، چاپ دوم، 1408 ق.

 

انصاری، مرتضی بن محمد امین، فرائد الاصول، تحقیق لجنة التحقیق تراث الشیخ الاعظم، قم: مجمع الفکرالاسلامی، چاپ چهارم، 1422 ق.

 

آخوند خراسانی، محمد کاظم بن حسین، کفایة الاصول، بیروت: مؤسسه آل البیت لاحیاء التراث، چاپ سوم، 1429 ق.

 

آشتیانی، مهدی، تعلیقة علی شرح المنظومه السبزواری (قسم المنطق)، قم: دفتر تبلیغات اسلامی، چاپ سوم، 1376.

 

آمدی، علی بن محمد، الاحکام فی اصول الاحکام، تحقیق د. سید الجمیلی، بیروت: دارالکتاب العربی، 1404 ق.

 

بروجردی، حسین، الحاشیة علی کفایة الاصول، لوح فشرده المکتبة الشاملة.

 

تفتازانی، مسعود بن عمر، المطول فی شرح تلخیص المفتاح، تهران: مکتبة علمیة اسلامیه، 1374 ق.

 

حسینی سیستانی، علی، الرافد فی علم الاصول، به تقریر سید منیر سید عدنان قطیفی، قم: دفتر آیت الله سیستانی، 1404 ق

 

حکیم، محسن، حقائق الاصول، قم: مکتبة بصیرتی، بی‌تا.

 

حکیم، محمد سعید، المحکم فی اصول الفقه، قم: جاوید، چاپ اول، 1414 ق.

 

خمینی، روح الله، تهذیب الاصول، مقرر جعفر سبحانی، قم: دارالفکر، 1401 ق.

 

خویی، ابوالقاسم، محاضرات فی اصول الفقه، مقرر محمد اسحاق فیاض، قم: دارالهادی، چاپ سوم، 1410 ق.

 

راغب اصفهانی، حسین بن محمد، مفردات الفاظ القرآن، لبنان- سوریه، دارالعلم، چاپ اول، 1412 ق.

 

روحانی، محمد صادق، زبدة الاصول، بی‌جا، نشر مدرسه‌ی امام صادق (ع)، بی‌تا.

 

روحانی، محمد، منتفی الاصول، به تقریر سید عبد الصاحب حکیم، قم: نشرالهادی، چاپ دوم، 1416ق.

 

سبزواری، هادی بن مهدی، شرح منظومه‌ی منطق، قم: انتشارات دارالعلم، بی‌تا.

 

صدر، محمد باقر، دروس فی علم الاصول، لوح فشرده المکتبة الشاملة.

 

صدرالدین شیرازی، محمد بن ابراهیم، شرح حکمة الاشراق (تعلیقات)، قم: انتشارات بیدار، بی‌تا.

 

عراقی، ضیاء الدین، مقالات الاصول، به تحقیق شیخ محسن عراقی و السید منظر الحکیم، قم: مجمع الفکر الاسلامی، چاپ اول، 1414 ق.

 

عراقی، ضیاء الدین، نهایة الافکار، به تقریر محمد تقی بروجردی، قم: مؤسسه‌ی نشر الاسلامی، بی‌تا.

 

فیاض، محمد اسحاق، تقریر محاضرات فی اصول الفقه خویی، قم: مؤسسه‌ی نشر اسلامی، وابسته به جامعه‌ی مدرسین قم: چاپ اول، 1419 ق.

 

قطب‌الدین رازی، محمد بن محمد، تحریر القواعد المنطق فی شرح الرسالة الشمسیة، صاحب رساله: کاتبی قزوینی، قم: انتشارات بیدار، چاپ سوم، 1384.

 

قطب‌الدین رازی، محمد بن محمد ، شرح المطالع، قم: انتشارات کتبی نجفی، بی‌تا.

 

قطب‌الدین شیرازی، محمود بن مسعود، درة التاج لغرة الدباج، به اهتمام و تصحیح سید محمد مشکوة، تهران: انتشارات حکمت، چاپ سوم، 1369.

 

قطب‌الدین شیرازی، محمود بن مسعود، شرح حکمة الاشراق سهروردی، به اهتمام عبدالله نوری و مهدی محقق، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، 1384.

 

مشکینی، علی، اصطلاحات الاصول و معظم ابحاثها، قم: نشرالهادی، چاپ ششم، 1416 ق.

 

مظفر، محمد رضا، اصول الفقه، ترجمه محسن غرویان و علی شیروانی، قم: دارالفکر، چاپ پنجم، 1384.

 

مؤمن قمی، محمد، تسدیدالاصول، قم: مؤسسه‌ی نشر اسلامی وابسته به جامعه‌ی مدرسین قم: چاپ اول، 1419 ق.

 

نایینی، محمد حسین، فوائد الاصول، لوح فشرده المکتبة الشاملة.

 

نصیرالدین طوسی، محمد بن محمد، اساس الاقتباس، به تصحیح مدرس رضوی، تهران: انتشارات تهران: چاپ دوم، 1355 .

 

نصیرالدین طوسی، محمد بن محمد، الاشارات و التنبیهات (شارح)، قم: نشرالبلاغه، چاپ اول، 1375.