احسان به جمع (احسان جمعی) و نقش آن در مسئولیت مدنی

فقه و اصول

مقاله 2، دوره 47، شماره 2 - شماره پیاپی 101، تابستان 1394، صفحه 99-115  

نوع مقاله: پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/fiqh.v47i21.31281

نویسندگان

محمود حکمت نیا؛ مسعود فیاضی

پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی

چکیده

قاعده احسان یکی از قواعد مسلم فقهی است که رافع مسئولیت مدنی فرد در اتلافی است که در فرایند احسان به دیگران وارد می‌کند. قدر متیقن از این قاعده در جایی است که در احسان صورت گرفته حسن فاعلی و حسن فعلی توامان وجود داشته باشد. در احسان به فرد شرط است که خود احسان باید اتلاف گونه یا سبب زیان‌بار باشد؛ اما وقتی طرف احسان یک جمع است و آن احسان نیز فی‌نفسه نه اتلاف است و نه سبب زیان‌بار، این سوال مطرح است که اگر در ضمن آن برخی از افراد جمع متضرر شدند آیا به فاعل آن ضمانی تعلق می‌گیرد یا خیر؟ در این مقاله با تفکیک مواردی که جمع به صورت عام مجموعی مورد احسان قرار می‌گیرند یا عام استغراقی یا عام علی البدل، ثابت شده که در جایی که احسان به نحو عام مجموعی و با لحاظ مصلحت عمومی صورت می‌گیرد، جریان قاعده و رفع ضمان بدون اشکال است. در همین صورت نیز تلاش شده با معیار عرفی کالدور- هیکس ضابطه‌ای برای درستی مصلحت در نظر گرفته شده ارائه شود.

کلیدواژه‌ها

مسئولیت مدنی؛ قاعده احسان؛ احسان جمعی؛ احسان فردی؛ ضمان

مراجع

قرآن کریم

اصفهانی، محمد حسین، بحوث فی الفقه، قم: انتشارات جامعه مدرسین حوزه علمیه قم: 1418 ق.

آل کاشف الغطاء، علی، ‌النور الساطع فی الفقه النافع،‌ نجف اشرف، مطبعة الآداب، چاپ اول،‌ 1381 ق.

بجنوردی، حسن، القواعد الفقهیة، قم: نشر الهادی، چاپ اول، 1419 ق.

جعفری لنگرودی، محمد جعفر، الفارق، تهران: کتابخانه گنج دانش، چاپ اول، 1386 .

جعفری لنگرودی، محمد جعفر، فلسفه اعلی، تهران: کتابخانه گنج دانش، چاپ اول، 1382 .

حسینی مراغی، عبدالفتاح بن علی، العناوین الفقهیة،‌ قم: دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم: چاپ اول، ‌1417 ق.

خمینی، روح الله، تحریر الوسیلة، قم: مؤسسه مطبوعات دار العلم، چاپ اول، بی‌تا.

خویی، ابو القاسم، تکملة المنهاج، قم: نشر مدینة العلم،‌ 1410 ق.

خویی، ابو القاسم، مبانی تکملة المنهاج (ج 42 موسوعه الامام الخویی)، بی‌جا، بی‌نا، بی‌تا.

خویی، ابو القاسم، مصباح الفقاهة، بی‌جا، بی‌نا، بی‌تا.

روحانی، محمد صادق، فقه الصادق علیه السلام، بی‌جا، بی‌نا، بی‌تا.

شهید ثانی، زین الدین بن علی، الروضة البهیة فی شرح اللمعة الدمشقیة، قم: کتابفروشی داوری،‌ چاپ اول، 1410 ق.

شهید ثانی، زین الدین بن علی،‌ مسالک الأفهام إلی تنقیح شرائع الإسلام، قم: مؤسسة المعارف الإسلامیة، چاپ اول،‌ 1413 ق.

صاحب جواهر، محمد حسن بن باقر، جواهر الکلام فی شرح شرائع الإسلام، بیروت: دار إحیاء التراث، چاپ هفتم،‌ بی‌تا.

طوسی، محمد بن حسن،‌ المبسوط فی فقه الإمامیة، تهران: المکتبة المرتضویة لإحیاء الآثار الجعفریة، چاپ سوم،‌ 1387 ق.

علامه حلّی، حسن بن یوسف ، مختلف الشیعة فی احکام الشریعه، قم: دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم: چاپ دوم، 1413 ق.

علیدوست، ابوالقاسم، مجله فقه و حقوق، ش 17، بی‌نا، 1387 .

فاضل موحدی لنکرانی، محمد، القواعد الفقهیة، بی‌جا، بی‌نا، بی‌تا.

فاضل هندی، محمد بن حسن، کشف اللثام و الإبهام عن قواعد الأحکام،‌ ‌قم: دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم: چاپ اول، ‌1416 ق.

فخرالمحققین، محمد بن حسن، إیضاح الفوائد فی شرح مشکلات القواعد، قم: مؤسسه اسماعیلیان، چاپ اول،‌ 1387 ق.

فرجی، یوسف، اقتصاد خرد، تهران: شرکت چاپ و نشر بازرگانی، چاپ اول، 1380 .

کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، قم: دار الحدیث للطباعة و النشر، چاپ اول، 1429 ق.

لایارد، ریچارد و آلن آرتور والترز، ترجمه عباس شاکری، تئوری اقتصاد خرد، تهران: نشر نی، چاپ اول، 1377 .

محقق حلّی، جعفر بن حسن، شرائع الإسلام فی مسائل الحلال و الحرام، قم: مؤسسه اسماعیلیان، چاپ دوم، 1408 ق.

محقق داماد، محمد، کتاب الحج، قم: چاپخانه مهر، چاپ اول،‌ ‌1401 ق.

موسسه دائره معارف الفقه الاسلامی، الموسوعه الفقه الاسلامی، قم: 1428 .

موسوی خوانساری، احمد، جامع المدارک فی شرح مختصر النافع،‌ چاپ دوم،‌ قم: مؤسسه اسماعیلیان،‌ 1405 ق.

نائینی، محمد حسین،‌ المکاسب و البیع،‌ قم: دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم:‌ چاپ اول،‌ 1413 ق.

نائینی، محمد حسین، منیه الطالب فی حاشیه المکاسب، تهران: المکتبة المحمدیة، چاپ اول، بی‌تا.