پیوستگی‌های خطی و شبکه‌ای آیات و سور با مروری بر خاستگاه‌های آن

علوم قرآن و حدیث

مقاله 10، دوره 51، شماره 1، مرداد 1398، صفحه 225-247   

نوع مقاله: پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/naqhs.v51i1.66745

نویسندگان

یحیی میرحسینی¹؛ روح الله داوری^{* 2}

¹دانشگاه میبد

²دانشگاه قم

چکیده

ارتباط و پیوستگی آیات قرآن کریم، در کنار چینش سوره‌ها در مصحف از سوی دیگر، همواره یکی از مباحث مهم علوم قرآنی و دانش تفسیر بوده است. این موضوع در مباحث سنتی علوم قرآنی، غالباً تحت عناوینی چون «نظم» و «تناسب» آمده است. هدف از طرح این مباحث که آن را پیوستگی‌های خطی نامیده‌ایم، بیش از همه دفاع از نظمِ درون‌سوره‌ایِ آیات و نیز چینش فعلی سوره‌ها در مصحف بوده است؛ گرچه گاه فواید تفسیری نیز دربرداشته و دست‌مایه مفسران در شرح و تبیین قرار گرفته است. اما در سده‌های اخیر، پیوستگی‌های شبکه‌ای ضرورت یافته و جستجو درباره ارتباط آیات و سوره‌هایی که در مجاورت یکدیگر قرار ندارند، فزونی گرفته است؛ فراتر از کارکرد تفسیری و جستن نظم قرآن، اهمیت یافتن تدبر متن‌بنیان، ظهور پیش‌فرض‌های تفسیری جدید، گسترش تفسیر قرآن به قرآن و نیاز روزافزون به تفاسیر موضوعی بر این رویکرد اثرگذار بوده است. در همین راستا ابتدا با روشی توصیفی ـ تحلیلی، انواع پیوستگی‌های آیات و سور بررسی شده، آنگاه خاستگاه‌های هر کدام به‌ویژه در دوره معاصر مورد واکاوی قرار گرفته است.

کلیدواژه‌ها

قرآن کریم؛ پیوستگی خطی و شبکه‌ای؛ تناسب سور؛ نظم آیات؛ تفسیر

مراجع

قرآن کریم، ترجمه ناصر مکارم شیرازی، قم: دارالقرآن الکریم، 1373.

ابن بابویه، محمد بن علی، عیون أخبار الرضا، تهران: نشر جهان، 1378 ق.

ابن فارس، أحمد بن فارس، معجم مقاییس اللغة، قم: مکتب الاعلام الاسلامی، 1404 ق.

ابن کثیر، اسماعیل بن عمرو، تفسیر القرآن العظیم، بیروت: دار الکتب العلمیه، 1419 ق.

ابن منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، بیروت: دارصادر، 1414 ق.

ابوحیان اندلسی، محمد بن یوسف، البحر المحیط فی التفسیر، بیروت: دار الفکر، 1420 ق.

اسعدی، محمد، «تفسیر قرآن به قرآن: شیوه‌ای تفسیری برگرفته از خود قرآن»، دایرةالمعارف قرآن کریم، 1389.

ایازی، محمد علی، چهره پیوسته قرآن، تهران: نشر هستی نما، 1380.

آقایی، علی، «انسجام قرآن از نظریه تا عمل: مقایسه روش فراهی، اصلاحی و حوّی»، کتاب ماه دین، ش 144، 1388.

آقایی، علی، «رهیافت وحدت موضوعی سوره‌های قرآن در الأساس فی التفسیر»، پژوهش‌های قرآنی، شماره 56، 1387.

آلوسی، محمود بن عبدالله، روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم، بیروت: دارالکتب العلمیه، 1415 ق.

بازرگان، عبدالعلی، نظم قرآن، تهران: انتشارات قلم، 1372.

باقلانی، محمد بن الطیب، إعجاز القرآن، بیروت: دارالکتب العلمیة، 1421 ق.

برومند، محمدحسین، درس‌گفتار خطوط و شبکه‌های ارتباطی، دانشکده الهیات میبد، نیم‌سال اول 1393.

بلاشر، رژی، در آستانه قرآن، ترجمه: محمود رامیار، تهران: دفتر نشر و فرهنگ اسلامی، 1378.

پاکتچی، احمد، «تفسیر»، دایرةالمعارف بزرگ اسلامی، زیر نظر موسوی بجنوردی، تهران: انتشارات مرکز دایرةالمعارف، 1387.

پاکتچی، احمد ، درس‌گفتار تاریخ تفسیر قرآن کریم، تنظیم و ویرایش: محمد جان‌پور، تهران: انجمن علمی دانشجویی الهیات دانشگاه امام صادق (ع)، 1387.

ثعلبی، احمد بن محمد، الکشف و البیان، بیروت: دار إحیاء التراث العربی، 1422 ق.

جرجانی، عبد القاهر بن عبد الرحمن، دلائل الإعجاز فی علم المعانی، بیروت: دارالکتب العلمیة، 1422 ق.

جلیلی، هدایت، روش‌شناسی تفاسیر موضوعی قرآن، تهران: انتشارات کویر، 1372.

جوادی آملی، عبدالله، تسنیم، تحقیق: حجت‌الاسلام علی اسلامی، قم: مرکز نشر اسراء، 1388.

جوادی آملی، عبدالله، قرآن در قرآن، تحقیق: محمد محرابی، قم: مرکز نشر اسراء، 1388.

حری، ابوالفضل، «بررسی کتاب: درباره کتاب انسجام در قرآن: مطالعه مفهوم نظم در تدبر در قرآن اثر اصلاحی»، کتاب ماه دین، شماره 163، 1390.

حسینی شاه عبدالعظیمی، حسین بن احمد، تفسیر اثنی عشری، تهران: انتشارات میقات، 1363.

حقی بروسوی، اسماعیل، تفسیر روح البیان، بیروت: دارالفکر، بی‌تا.

حوّی، سعید، الأساس فی التفسیر، قاهره: دار السلام، 1424 ق.

خامه‌گر، محمد، ساختار هندسی سوره‌های قرآن، تهران: سازمان تبلیغات اسلامی، 1386.

ذوقی، امیر، «نگره‌ای جدید درباره انسجام متنیِ سوره‌های قرآن کریم»، مطالعات قرآن و حدیث، سال هفتم، شماره 12، 1392.

رابینسون، نیل، «دستان باز: قرائتی دوباره از سوره مائده»، ترجمه محمدکاظم شاکر و انسیه عسگری، پژوهش‌های قرآنی، شماره 69، بهار 1391.

رامیار، محمود، تاریخ قرآن، تهران: امیرکبیر، 1369.

رجبی، محمود، روش تفسیر قرآن، قم: پژوهشکده حوزه و دانشگاه، 1383.

رستگار جویباری، یعسوب الدین، تفسیر البصائر، بی‌جا: المطبعة الاسلامیة، بی‌تا.

زارع زردینی، احمد، سوره‌های حوامیم: ویژگی‌ها و شباهت‌ها، پایان‌نامه کارشناسی ارشد رشته علوم قرآن و حدیث، استاد راهنما دکتر عباس مصلایی‌پور یزدی، دانشکده الهیات، معارف اسلامی و ارشاد، دانشگاه امام صادق (ع)، 1385.

زحیلی، وهبة بن مصطفی، التفسیر المنیر فی العقیدة و الشریعة و المنهج، بیروت: دار الفکر المعاصر، 1418 ق.

زرکشی، محمد بن عبدالله، البرهان فی علوم القرآن، بیروت: دار المعرفة، 1410 ق.

زمخشری، محمود بن عمر، الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل، بیروت: دار الکتاب العربی، 1407 ق.

سیوطی، عبدالرحمن بن ابی‌بکر، الاتقان فی علوم القرآن، بیروت: دارالکتاب العربی، 1421 ق.

سیوطی، عبدالرحمن بن ابی‌بکر، تناسق الدرر فی تناسب السور، تحقیق عبدالقادر احمد عطا، بیروت: دار الکتب العلمیه، 1406 ق.

سیوطی، عبدالرحمن بن ابی‌بکر، معترک الاقران فی اعجاز القرآن، بی‌جا: دارالفکر العربی، بی‌تا.

شحاته، محمد محمود، اهداف کل سوره و مقاصدها فی القرآن الکریم، ترجمه محمدباقر حجتی، تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی، 1369.

صدر، محمدباقر، المدرسة القرآنیة، بیروت: دار التعارف، بی‌تا.

صفایی حائری، علی، انسان در دو فصل، قم: لیله القدر، 1385.

صفایی حائری، علی، رشد، قم: لیله القدر، 1385.

صفایی حائری، علی ، یادنامه، قم: لیله القدر، 1383.

طاهر خانی، جواد، بلاغت و فواصل قرآن، تهران: جهاد دانشگاهی، 1383.

طباطبایی، محمد حسین، المیزان فی تفسیر القرآن، قم: دفتر انتشارات اسلامی، 1417 ق.

طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر جوامع الجامع، تهران: انتشارات دانشگاه تهران، 1377.

طبرسی، فضل بن حسن ، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، تهران: انتشارات ناصر خسرو، 1372.

طیب، عبدالحسین، أطیب البیان فی تفسیر القرآن، تهران: انتشارات اسلام، 1378.

عبدالرئوف، حسین، «زنجیرمندی مفهومی و بافتی در گفتمان قرآنی»، ترجمه ابوالفضل حرّی، مجله زیبا شناخت، شماره 19، 1387.

فخر رازی، محمد بن عمر، مفاتیح الغیب، بیروت: دار احیاء التراث العربی، 1420 ق.

فراهیدی، خلیل بن احمد، کتاب العین، قم: انتشارات هجرت، 1410 ق.

فقهی‌زاده، عبدالهادی، و محمد جواد آزادی، «روابط برون‌سوره‌ای از دیدگاه علامه طباطبایی»، پژوهشنامه تفسیر و زبان قرآن، بهار و تابستان 1392، شماره 2.

فیض کاشانی، محمد محسن بن شاه مرتضی، تفسیر الصافی، تحقیق: حسین اعلمی، تهران: انتشارات الصدر، 1415 ق.

قرشی، علی اکبر، تفسیر احسن الحدیث، تهران: بنیاد بعثت،1377.

کاشانی، فتح‌الله بن شکرالله، تفسیر منهج الصادقین فی الزام المخالفین، تهران: کتابفروشی علمی، 1336.

کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، به کوشش علی اکبر غفاری، تهران: دار الکتب الإسلامیة، 1407 ق.

کویپرس، میشل، «متن قرآن برخلاف ظاهر، نظم و ساخت محکمی دارد»، کتاب ماه دین، شماره 138، فروردین 1388.

کیوان قزوینی، عباسعلی، تفسیر، به کوشش جعفر پژوم، تهران: انتشارات سایه، 1384.

مرادی زنجانی حسین، و محمدعلی لسانی فشارکی، روش تحقیق موضوعی در قرآن کریم، زنجان: قلم مهر، 1385.

مسلم، مصطفی، مباحث فی التفسیر الموضوعی، دمشق: دارالقلم، 1426 ق.

مصطفوی، حسن، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب، 1360.

مصلایی‌پور یزدی، عباس، «چگونگی یافتن نظائر آیات در روش تفسیر قرآن به قرآن»، مجموعه گفتارهایی در باب قرآن، فقه و فلسفه، به کوشش مهدی ایزدی، دانشگاه امام صادق (ع)، 1389.

مصلایی‌پور یزدی، عباس، و محسن دیمه‌کار، «تنوع و نوآوری در بیان داستان محاجه حضرت ابراهیم (ع) با آزر و قومش در قرآن کریم»، صحیفه مبین، سال چهاردهم، شماره 44، 1387.

مصلایی‌پور یزدی، عباس، و یحیی میرحسینی، «تحلیل و بررسی روش تفسیری کیوان قزوینی»، آموزه‌های قرآنی، سال نهم، شماره 17، 1392.

معرفت، محمدهادی، تاریخ قرآن، تهران: سمت، 1382.

معرفت، محمدهادی ، تناسب آیات، ترجمه عزت‌الله مولایی‌نیا، قم: بنیاد معارف اسلامی، 1373.

مغنیه، محمدجواد، تفسیر الکاشف، تهران: دار الکتب الإسلامیة، 1424 ق.

مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران: دار الکتب الإسلامیة، 1374.

مکوند، محمود، و محمدکاظم شاکر، «بازخوانی انسجام متن قرآن در پرتو نظریه نظم متقارن»، پژوهش‌های قرآنی، شماره 76، 1394.

مهاجر، مهران، و محمد نبوی، به سوی زبان‌شناسی شعر: ره‌یافتی نقش‌گرا، تهران: نشر مرکز، 1376.

میبدی، احمد بن محمد، کشف الأسرار و عدة الأبرار، تهران: انتشارات امیر کبیر، 1371.

میر، مستنصر، «ویژگی‌ها و مؤلفه‌های زبانی قرآن کریم»، زیبا شناخت، ابوالفضل حُرّی، شماره 16، 1386.

میرحسینی، یحیی، تحلیل و نقد رویکرد تفسیر عرفانی جدید امامیه با تأکید بر آثار تفسیری کیوان قزوینی، بانوی اصفهانی و صفایی حائری، به راهنمایی دکتر احمد پاکتچی، پایان نامه کارشناسی‌ارشد رشته علوم قرآن و حدیث، دانشکده الهیات، معارف اسلامی و ارشاد، دانشگاه امام صادق (ع)، 1389.

نیشابوری، حسن بن محمد، تفسیر غرائب القرآن و رغائب الفرقان، بیروت: دار الکتب العلمیه، 1416 ق.

Bell, Richard, introduction to the Quran, completely revised and enlarged by W. Montgomery Watt, Edinburgh University Press Paperback edition, 1977.

Rabinson, Neal, Islam a concise introduction, London/ Richmond: Curzon Press, 1999.

Welch, A.T, "AL-KUR`AN", Encyclopaedia of Islam, Leiden: Brill, vol.5, 1986.

Welch, A.T, "SURA", Encyclopaedia of Islam, Leiden: Brill, vol.9, 1997.