نقد مبنایی بر حکم کیفری مشارکت در قتل عمد قانون مجازات اسلامی

فقه و اصول

مقاله 2، دوره 47، شماره 2 - شماره پیاپی 101، تیر 1394، صفحه 117-134   

نوع مقاله: پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/fiqh.v47i21.28829

نویسنده

امیرحمزه سالارزائی^*

دانشیار دانشگاه سیستان و بلوچستان

چکیده

پرسش اساسی مقاله این است که آیا می‌توان ده‌ها، بلکه صدها نفر و همین‌طور جمع زیادی که در قتل یک نفر هم‌دست بوده‌اند را قصاص کرد؟ آیا این حکم با روح سیاست و عدالت کیفری اسلام، تفسیر حداقلی و به نفع متهم، سازگار است؟
فرضیه و مدعای نویسنده این است که، جواز قصاص جماعتی که در قتل یک نفر شرکت داشته‌اند با روح قوانین عدالت‌گستر کیفری اسلام و با تکیه بر فهم آیه‌ی مهم و مبنایی قرآن (آیه‌ی 33 سوره‌ی إسراء) ناسازگار و غیرقابل توجیه و حداقل مورد شبهه و تردید است. مهم‌تر این‌که با یک ارزیابی دقیق از مفاد روایات متعارض و در عین حال مرتبط و سیاق آیات قصاص، حکم به قصاص بیش از یک نفر از شرکت‌کنندگان در قتل (لا علی التعیین) و آن هم به اختیار ولی دم، مصداق بارزی از إعمال قاعده‌ی درءالحدود بالشبهات خواهد بود، لذا در قصاص یک فرد از میان جماعت شرکت‌کننده در قتل آن‌هم به اختیار اولیای دم و محاسبه‌ تفاضل دیه (که خود دیه، مجازات مستقلی محسوب می‌شود) عدالت، قصاص و مماثلت در جرم و مجازات بیشتر تأمین می‌شود تا در قتل همه‌ی شرکت‌کنندگان به خاطر یک نفر.
در ضرورت تحقیق همین بس که احتیاط در دماء و فروج از اهمّ مسائلی است که هر چه بیشتر پیرامون احکام آن نقد و نظر صورت پذیرد، احکام متقن‌تر و به حقیقت نزدیک‌تر می‌گردد.
در نوشته‌ی پیش‌رو که به بیان توصیفی- تحلیلی و با ابزار کتابخانه‌ای ارائه می‌گردد، نقدی جدّی و مبنایی بر حکم کیفری مشارکت در قتل عمد دارد.

کلیدواژه‌ها

شرکت در قتل؛ قصاص؛ احتیاط؛ تخییر؛ تفاضل دیه؛ اولیای دم

مراجع

قرآن کریم

 

ابن ادریس، محمد بن احمد، السّرائر، قم: موسسة النشر الإسلامیه جامعه‌ مدرسین، 1414 ق.

 

ابن بابویه، محمد بن علی، من لا یحضره الفقیه، قم: انتشارات نور وحی، 1428 ق.

 

ابن حزم، علی بن احمد، المحلی، بیروت: دارالفکر، 1408 ق.

 

ابن شعبه، حسن بن علی، تحف العقول، قم: انتشارات جامعه‌ مدرسین، 1408 ق.

 

ابن فارس، احمد بن فارس، ترتیب مقاییس اللغة، قم: مرکز دراسات الحوزه و الجامعه، چاپ اول، 1387.

 

ابن منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، قاهره، دار الحدیث، 1480 ق.

 

انصاری، محمد عبد الحیّ، الهدایة فی شرح البلاغة، کویته پاکستان: مکتبة رشیدیه، 1340 ق.

 

ترمذی، محمد بن عیسی، سنن الترمذی، بیروت: دارالفکر، 1403 ق.

 

حرّعاملی، محمد بن حسن، تفصیل وسایل الشیعه، قم: منشورات ذوی القربی، چاپ اول، 1387.

 

حیدری، علی نقی، اصول الاستنباط، قم: انتشارات مکتبة المفید، 1412 ق.

 

خوانساری، محمد، دوره‌ مختصر منطق صوری، تهران: انتشارات دانشگاه تهران: چاپ بیستم، 1390.

 

الدرویش، محی‌الدین، اعراب قرآن و بیانه، نجف اشرف: مطبعة سلیمان زاده، ط الثانی، 1428 ق.

 

راغب اصفهانی، حسین بن محمد، مفردات الفاظ القرآن، بیروت: دار الشامیه، 1427 ق.

 

الزیات، حسن، المعجم الوسیط، تهران: مؤسسة الصادق للطباعة و النشر، 1426 ق.

 

طبرسی، فضل بن حسن، مجمع‌البیان فی تفسیر القرآن؛ بیروت: دار المعرفة، 1418 ق.

 

طوسی، محمد بن حسن، الإستبصار، قم: انتشارات نور وحی، 1428 ق.

 

طوسی، محمد بن حسن، الخلاف، قم: مؤسسة النشر الإسلامی، 1420 ق.

 

طوسی، محمد بن حسن، تهذیب الأحکام فی شرح المقنعه، تهران: دارالکتب الإسلامیة، 1365.

 

علّامه حلّی، حسن بن یوسف، الجوهر النضید فی شرح منطق التجرید، قم: انتشارات بیدار، 1371.

 

علیزاده، علی، مسئولیت کیفری، تهران: ناشر گل مریم، 1389.

 

فاضل مقداد، مقداد بن عبدالله، کنزالعرفان فی فقه القرآن، قم: نشر نوید اسلام، 1385.

 

کلانتری، الیاس، معجم المفهرس لآیات القرآن الکریم، تهران: انتشارات اسوه، 1377.

 

کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تهران: دارالکتب الإسلامیة، 1365.

 

محقق داماد، مصطفی، قواعد فقه، تهران: مرکز نشر اسلامی، 1390.

 

محمود، صافی، الجدول فی اعراب القرآن و صرفه و بیانه، بیروت: مؤسسة الإیمان، دارالرشید، 1418 ق.

 

مظفر، محمدرضا، اصول الفقه، قم: نشر دانش اسلامی، 1425 ق.

 

مظفر، محمدرضا، المنطق، قم: انتشارات دارالتفسیر، ط الثالث، 1420 ق.

 

معلوف، لویس، المنجد، تهران: انتشارات اسماعیلیان، 1364.

 

مفید، محمد بن محمد، المقنعة، قم: چاپ کنگره‌ شیخ مفید، چاپ اول، 1413 ق.

 

نوری، حسین بن محمد تقی، مستدرک الوسایل و مستنبط المسائل، قم: مؤسسه‌ آل البیت لإحیاء التراث، 1408 ق.