اتّحاد عاقل و معقول از دیدگاه ملاصدرا و ابن سینا

جستارهایی در فلسفه و کلام

مقاله 3، دوره 49، شماره 1، شهریور 1396، صفحه 53-72   

نوع مقاله: علمی پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/philosophy.v0i0.40762

نویسندگان

محمد سالاری^{* 1}؛ جهانگیر مسعودی¹؛ سید ابوالفضل حسینی²

¹دانشگاه فردوسی مشهد

²دانشگاه پیام نور

چکیده

اتحاد عاقل و معقول تلاشی است در راستای تبیین نحوه رابطه علم با عالِم و کیفیت ادراک که به واسطه آن اشکالات معروف وجود ذهنی دفع می‌شوند. با قبول این نظریه اشکال جوهر و عرض بودن شئ واحد و صدق دو مقوله بر یک شئ که به قول حکیم سبزواری عقل‌ها را سرگردان کرده، مطرح نخواهد شد؛ مدعای ملاصدرا در نظریه اتّحاد این است که هر وجود معقولی، عاقل نیز هست، بلکه هر صورتی که در نفس ناطقه آدمی حاصل گردد، خواه معقول و خواه محسوس، با مدرک خود یکی است. اتحادی که ابن سینا بر ابطال آن برهان اقامه نموده است مربوط به دو موجودی است که قبل از اتحاد در عرض هم بالفعل موجود و متحصل باشند (و تغایر آن دو، حقیقی باشد نه تحلیلی عقلی). صدرا نیز چنین اتحادی را به همان دلیلی که ابن سینا بیان نموده است پذیرفتنی نمی‌داند.
در اتحاد عاقل و معقول، در بحث از علمِ نفس به غیر، فلاسفه اختلاف دارند، در عین حال که همگی اتفاق دارند که هر موجودِ مجردِ قائم بذات، نسبت به خود، عقل و عاقل و معقول است. هیچ یک از حکمای اسلامی در علم مجرد به ذات خود، منکر اتحاد نیست، زیرا در این مورد، صورت ذهنی وجود ندارد تا صورت ذهنی، عارض بر نفس و نه عین آن باشد. آنچه مورد تردید بحث است مربوط به ادراک به غیر است. در حقیقت اینجا یک جوهر است که به‌اعتباری عاقل، به‌اعتباری عقل و به ‌اعتباری دیگر معقول است. در واقع، اینجا وحدت است نه اتحاد.

کلیدواژه‌ها

اتحاد؛ عاقل؛ معقول؛ عالِم و معلوم؛ نفس؛ ادراک

مراجع

ابراهیمی دینانی، غلامحسین، قواعد کلی فلسفی در فلسفه اسلامی، تهران، موسسه مطالعه و تحقیقات فرهنگی، 1372.

ابن سینا، حسین بن عبدالله، الاشارات و التنبیهات، قم، نشر البلاغة، چاپ اول، ۱۳۷۵.

ابن سینا، حسین بن عبدالله ، النجاه، قم، فلسفی، 1361.

ابن سینا، حسین بن عبدالله ، النفس من کتاب الشفاء، تحقیق: آیة الله حسن زاده آملی، قم: مکتب الاعلام الاسلامی، بی‌تا.

ابن عربی، محمد بن علی، فصوص الحکم، تصحیح عقیقی، تهران، انتشارات الزهراء، بی‌تا.

ارسطو، دربارۀ نفس، ترجمه علیمراد داوری، حکمت، 1387.

آشتیانی، مهدی، تعلیقه بر شرح منظومه حکمت، به اهتمام عبدالجواد فلاطوری و مهدی محقق، دانشگاه تهران، 1367.

بدوی، عبدالرحمان، شروح على ارسطو مفقودة فی الیونانیة و رسائل اخرى، به کوشش عبدالرحمان بدوی، بیروت، 1986م.

حائری یزدی، مهدی، کاوش‌های عقل نظری، تهران، دانشگاه تهران، 1347.

خمینی، روح الله، تعلیقات علی شرح فصوص الحکم و مصباح الانس، تهران، موسسه نشر آثار امام خمینی، 1392.

سهروردی، یحیی بن حبش، مجموعه مصنفات شیخ اشراق، مصحح نجفقلی حبیبی، پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، تهران، بی‌تا.

صانعی‌دره‌بیدی، منوچهر، فرهنگ فلسفی، تهران، انتشارات حکمت، 1385.

صدر الدین شیرازی، محمد بن ابراهیم، اکسیر العارفین فی معرفة الحق و الیقین، چاپ سنگی (مجموعه رسائل آخوند) تهران، 1302 ق.

صدر الدین شیرازی، محمد بن ابراهیم ، الحکمه المتعالیه فی الاسفار العقلیه الاربعه، بیروت، دار احیاء التراث العربی، چاپ چهارم، 1410 ق،

صدر الدین شیرازی، محمد بن ابراهیم ، الشواهد الربوبیه، تعلیق، تصحیح و مقدمه سید جلال الدین آشتیانی، مشهد، مرکز نشر دانشگاهی، چاپ دوم، 1360.

صدر الدین شیرازی، محمد بن ابراهیم ، الشواهد الربوبیه، تعلیق، تصحیح و مقدمه سید جلال الدین آشتیانی، مشهد، مرکز نشر دانشگاهی، چاپ دوم، 1360.

صدر الدین شیرازی، محمد بن ابراهیم، المبدأ و المعاد،، مترجم احمد حسینی اردکانی، تهران، مرکز نشر دانشگاهی، چاپ دوم، 1381.

صدر الدین شیرازی، محمد بن ابراهیم ، المشاعر، ترجمه فارسی بدیع الملک میرزا عمادالدوله، ترجمه و مقدمه و تعلیقات فرانسوی هانری کربن، کتابخانه طهوری، چاپ دوم، 1363.

صدر الدین شیرازی، محمد بن ابراهیم ، رسالة اتحاد عاقل و معقول: (مجموعه رسائل فلسفی صدرالمتالهین)، تحقیق و تصحیح حامد ناجی اصفهانی، تهران، انتشارات حکمت، 1375.

صدر الدین شیرازی، محمد بن ابراهیم ، مفاتیح الغیب، تصحیح محمد خواجوی، نشر مولوی، 1371.

صدر الدین شیرازی، محمد بن ابراهیم ، عرشیه، ترجمه و تصحیح غلامحسین آهنی، انتشارات دانشکده ادبیات دانشگاه اصفهان، چاپ اول، 1341.

ص‍درال‍دی‍ن ق‍ون‍وی، م‍ح‍م‍دب‍ن اس‍ح‍اق، اعجاز البیان، ترجمه م‍ح‍م‍د خ‍واج‍وی، بی‌جا، بی‌تا.

طباطبایی، محمد حسین، ترجمه فارسی نهایة الحکمة و تعلیقات آیة الله مصباح یزدی، علی اوجبی، تهران 1387.

مصباح یزدی، محمد تقی، آموزش فلسفه، قم، چاپ اول، 1378.

مطهری، مرتضی، شرح المنظومه، عمار ابورغیف، قم، مؤسسۀ ام القری، 1383.

ملکشاهی، حسن، ترجمه و شرح اشارات و تنبیهات ابن سینا، تهران، سروش، 1390.

مولوی، جلال‌الدین محمد بن محمد، شرح مثنوی، تهران، ادبیات و فرهنگ اسلامی، 1382.

نصیرالدین طوسی، محمد بن محمد، نقد المحصل، محقق غلام عباس حسنوند، قم، 1378.

الهی قمشه‌ای، مهدی، حکمت الهی عام و خاص بضمیمه شرح فصوص حکیم فارابی، تهران، هرمس، 1388.