بررسی مفهوم غلوّ و غالی گری در نظریات ولایی حافظ رجب برسی

جستارهایی در فلسفه و کلام

مقاله 2، دوره 49، شماره 1، شهریور 1396، صفحه 73-100   

نوع مقاله: علمی پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/philosophy.v0i0.35155

نویسندگان

محبوبه سقاب گندم آبادی^* ؛ سید حسین سیدی؛ محمد جواد عنایتی راد؛ سیدمرتضی حسینی شاهرودی

دانشگاه فردوسی مشهد

چکیده

حافظ رجب برسی یکی از عرفای شیعی مذهب است که درباب مقامات عالی و معنوی و فضائل امام علی (ع) دارای نظریات بلندی است. بعضی از علمای هم زمان و پس از وی او را به غالی بودن متّهم نموده‌اند. برخی هم مانند، امام خمینی و حسن زاده آملی و امینی به دفاع از وی برخاسته و رفع تهمت از جنابش نموده‌اند. مسئله اصلی نوشتار حاضر، بررسی مفهوم غلوّ و غالی‌گری در نظریات ولایی برسی، در باره امیرالمؤمنین به‌ویژه در حوزه تأویلات قرآنی وی است. لذا به‌منظور روشن شدن این‌که، آیا نظریات ولائی این عارف در مورد آن حضرت غلوّ آمیز است یا خیر و اگر غلوّ آمیز است آیا این غلوّ، غلوّ الحادی است یا غیر الحادی و اگر غلوّ آمیز نیست چرا برخی نسبت غلوّ و غالی گری به ایشان داده‌اند؛ به بررسی برخی از مهم‌ترین دیدگاه‌های ایشان در کلیّه آثار وی پرداخته شده است. ای‍ن ب‍ررس‍ی با ریشه‌یابی مفهوم غلوّ و ابعاد آن در کلام شیعی به ان‍ج‍ام رسیده است و از آن جائی که بیشترین نظریات ولائی این اندیشمند در کتاب م‍ش‍ارق الاان‍وار ال‍ی‍ق‍ین آمده بیشتر این کتاب مورد توجّه قرار گرفته است. نتی‍ج‍ه ای‍ن تحقیق، رفع تهمت غلوّ در بعد الحادی و غیر الحادی در اندیشه‌ها و تأویلات قرآنی وی است اگر چه همانطور که علامه مجلسی فرموده مطالبی در اندیشه‌های این اندیشمند یافت می‌شود که ایشان در بیان آن‌ها متفرّد است تفصیل مطالب را در مقاله باید جست.

کلیدواژه‌ها

شیخ ح‍اف‍ظ رجب ب‍رسی؛ مش‍ارق الاان‍وار ال‍ی‍ق‍ین؛ اسرار امیرالمؤمنین؛ اندیشه‌های ولایی؛ غلوّ الحادی؛ غلوّ غیر الحادی؛ غالی

مراجع

قرآن کریم.

ابن ابی الحدید، عبدالحمید بن هبةالله، شرح نهج البلاغه، قم، نشر کتابخانه آیه الله المرعشی، تصحیح محمد ابوالفضل ابراهیم،1377 ق.

ابن بابویه، محمد بن علی، عیون اخبارالرضا، نجف، المطبعة الحیدریه،1390.

ابن عربی، محمد بن علی، تفسیر ابن عربی، بیروت، دارالحیاء التراث العربی، 1422 ق.

ابن غضائری، احمد بن حسین، الرجال، قم، دارالحدیث، تحقیق محمد رضا حسینی جلالی، 1422 ق.

ابن قتیبه، عبدالله بن مسلم، غریب القرآن، بی‌جا، بی‌تا.

ابن منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، قم، نشر ادب الحوزه، 1405 ق.

ابوحاتم رازی، احمد بن حمدان، الزینه فی الکلمات الاسلامیه العربیه، تحقیق عبدالله سلوم السامرائی، ضمیمه کتاب الغلو والفرق الغالیه، بغداد، دارالوسط للنشر، 1928 م.

استرآبادی، علی، تأویل الایات الظاهره، دفتر انتشارات اسلامی جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، 1409 ق.

اشعری، سعد بن عبدالله، المقالات و الفرق، موسسه مطبوعاتی عطائی، 1963 م.

اشکوری، محمد بن علی، تفسیر شریف لاهیجی، تهران، دفتر نشر داد، 1373.

افندی، عبدالله بن عیسی بیگ، ریاض العلماء و حیاض الفضلاء، چاپ احمد حسینی، قم، 1401 ق.

امین، محسن، اعیان الشیعه، بیروت، بی‌نا، 1403 ق.

امینی، عبدالحسین، الغدیر فی الکتاب والسنة والادب، بیروت، بی‌نا، 1387 ق.

بحرانی، هاشم بن سلیمان، البرهان فی تفسیر القرآن، تهران، بنیاد بعثت، 1416 ق.

بهبودی، محمد باقر، سیره علوی، تهران، کتاب فروشی اسلامیه، 1368.

جعفریان، رسول، حیات فکری و سیاسی امامان شیعه، قم، سازمان تبلیقات اسلامی، 1369.

جوهری، اسماعیل بن حماد، الصحاح تاج اللغه و صحاح العربیه، بیروت، دارالعلم للملائین، تحقیق احمد بن عبدالغفور عطار، 1407 ق.

حافظ برسی، رجب بن محمد، اسرار الائمه، مرکز احیاء التراث اسلامی، نسخه خطی، کتابخانه تخصصی امیر المومنین مشهد مقدس.

حافظ برسی، رجب بن محمد ، الدر الثمین فی خمسماته آیه نزلت فی مولانا امیرالمؤمنین، بیروت – لبنان، مؤسسه الاعلمی للمطبوعات، 1424 ق.

حافظ برسی، رجب بن محمد ، الفین فی وصف الکونین، کتابخانه تخصصی امیر المومنین مشهد مقدس، نسخه خطی 1098 ق.

حافظ برسی، رجب بن محمد ، تفسیر سوره اخلاص، نسخه خطی، کتابخانه ملی ایران.

حافظ برسی، رجب بن محمد ، خواص اسماء الحسنی، فهرست نسخه‌های خطی کتابخانه مجلس شورای اسلامی، جلد 10، عبدالهادی حائری.

حافظ برسی، رجب بن محمد ، دیوان اشعار، نسخه خطی، 540 بیت آن در آخر مشارق موجود است.

حافظ برسی، رجب بن محمد ، فضائل امیرالمؤمنین و ائمه معصومین، نسخه خطی/2، کتابخانه تخصصی امیر المومنین مشهد مقدس.

حافظ برسی، رجب بن محمد ، لوامع انوارالتمجید و جوامع اسرار توحید، نسخه خطی، مدرسه نواب مشهد، بی تا، شماره 6779.

حافظ برسی، رجب بن محمد ، مشارق الامان و لباب حقائق ایمان، تحقیق عبد الرسول زین الدین، بیروت، دارالمحجه البیضاء، 1430 ق.

حافظ برسی، رجب بن محمد ، مشارق انوار الیقین فی اسرار امیرالمؤمنین (ع)، تهران، انتشارات دفتر نشر فرهنگ اهل بیت (ع)، بی‌تا.

حر عاملی، محمدبن حسن، أمل الامل، چاپ احمد حسینی، قم، 1362.

حسن زاده آملی، حسن، خیر الاثر در رد جبر و قدر، مرکز انتشارات دفتر تبلیقات اسلامی حوزه علمیه قم، 1378.

حسنی، هاشم معروف، الموضوعات فی الآثار و الاخبار، بیروت، 1973 م.

حویزی، عبد علی بن جمعه، تفسیر نور الثقلین، قم، انتشارات اسماعیلیان، 1415 ق.

خطیب بغدادی، احمد بن علی، تاریخ بغداد او مدینه السلام، بیروت، دارالکتب العلمیه، تحقیق مصطفی عبدالقادر عطا، 1417 ق.

خمینی، روح الله، آداب الصلاه (آداب نماز)، بی‌جا، بی‌تا.

خمینی، روح الله ، شرح چهل حدیث، مرکز نشر فرهنگی رجاء، بی‌تا.

خوانساری، محمدباقربن زین العابدین، روضات الجنات فی احوال العلماء والسادات، قم، 1390 ـ 1392.

راغب اصفهانی، حسین بن محمد، معجم مفردات الفاظ القرآن، تحقیق ندیم مرعشلی، بی‌جا، المکتبه المرتضویه لاخبار الآثار الجعفریه، بی‌تا.

سبحانی، جعفر، بحوث فی الملل و النحل، قم، لجنه اداره الحوزه العلمیه، 1413 ق.

سلطانعلیشاه، سلطانمحمد بن حیدر، تفسیر بیان السعاده، بیروت، مؤسسه الاعلمی للمطبوعات، 1408 ق.

سیوطی، عبدالرحمن بن ابی‌بکر، الدر المنثور فی تفسیر المأثور، قم، کتابخانه آیه الله مرعشی، 1404 ق.

شبر، عبد الله، الجوهر الثمین فی تفسیر الکتاب المبین، مکتبة الألفین، کویت، 1407 ق.

شیبی، کامل مصطفی، الصله بین التصوف و الشیعه، مصر، 1969 م.

صفری فروشانی، نعمه الله، «مقاله غلو» از کتاب دانش نامه امام (ع)، ج 3، نبوت و امامت، زیر نظر علی اکبر رشاد، تهران، مرکز نشر آثار پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، 1380.

طباطبائی، محمد حسین، المیزان فی تفسیر القرآن، دفتر انتشارات اسلامی جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، قم، 1417 ق.

طوسی، محمد بن حسن، اختیار معرفه الرجال المعروف برجال کشی، قم، مؤسسه آل البیت علیهم السلام لاحیاء التراث، بی‌تا.

فراهیدی، خلیل بن احمد، العین، تحقیق مهدی مخزومی و ابراهیم السامری، بی‌جا، موسسه دارالهجره، 1409 ق.

فیض کاشانی، محمد بن شاه مرتضی، تفسیر الصافی، تهران، انتشارات صدر، 1415 ق.

قطب، سید، فی ظلال القرآن، بیروت، دارالشروق، 1412 ق.

قمی مشهدی، محمد بن محمدرضا، تفسیر کنز الدقائق و بحر الغرائب، تهران، سازمان چاپ وانتشارات وزارت ارشاد اسلامی، 1368.

قمی، علی بن ابراهیم، تفسیر قمی، قم، دار الکتاب، 1367.

کاشانی، فتح‌الله بن شکرالله، خلاصه المنهج، تهران، انتشارات اسلامیه، 1373.

گرامی، محمد هادی، بازخوانی مفهوم غلو در اندیشه جریان‌های متقدم امامی، انتشارات دانشگاه امام صادق، 1391.

مجلسی، محمد باقر بن محمد تقی، بحار الانوار، تصحیح عبدالرحیم ربانی شیرازی، تهران، دارالکتب الاسلامیه، 1388 ق.

مرتضی زبیدی، محمد بن محمد، تاج العروس من جواهر القاموس، بیروت، المکتبه الحیاه، بی‌تا.

مشکور، محمد جواد، فرهنگ فرق اسلامی، با مقدمه و توضیحات کاظم مدیر شانه چی، مشهد، بنیاد پژوهش‌های آستان قدس رضوی، 1372.

معارف، مجید، پژوهشی در تاریخ حدیث شیعه، تهران، مؤسسه فرهنگی و هنری ضریح، 1369 ق.

مفید، محمد بن محمد، تصحیح الاعتقادات الامامیه، تحقیق حسین درگاهی، بیروت، دارالمفید، 1414 ق.

مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دارالکتب الاسلامیه، 1374.

نوبختی، حسن بن موسی، فرق شیعه، با تصحیح و تعلیقه سید محمد صادق آل بحر العلوم، النجف، المکتبه المرتضویه، 1355 ق/1936 م.

ولوی، علی محمد، تاریخ علم کلام و مذاهب اسلامی، تهران، انتشارات بعثت، 1367.