کاریزمای هارون الرشید، سیف الدوله و صاحب بن عباد و شکوفایی علمی و هنریِ دربار

زبان و ادبیات عربی

مقاله 1، دوره 6، شماره 10، مرداد 1393، صفحه 1-27   

نوع مقاله: علمی - پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jall.v6i10.40960

نویسنده

حسین ایمانیان^*

دانشگاه فردوسی مشهد

چکیده

ابو منصور ثعالبی در کتاب یتیمه الدهر سه دربار را تا زمان خود در اسلام، مجمع فاضلان و ادیبان معرفی می کند: دربار هارون الرشید در بغداد، سیف الدوله حمدانی در حلب و صاحب بن عباد در ری. یکی خلیفه است، دیگری امیر و سومی وزیر. شخصیت ویژه ی این سه تن بیش و پیش از هر امری سبب شده تا دربار-هایشان به کانون هایی برای جذب بزرگ ترین هنرمندان ادیب و دانشمند روزگار تبدیل شود و البته این هنرمندان از خوان بخشش آن ها بهره مند گردند. هر یک از این سه تن به ویژه هارون و سیف از دو چهره ی واقعی و افسانه ای برخورداند؛ چهره ی واقعی این ها را بیش تر در نوشته های تاریخی و چهره ی افسانه ای و فرا انسانی و قهرمانانه شان را در داستان های فولکلور اسلامی- عربی می توان دید. آنچه منابع تاریخی، داستان-ها و جُنگ های ادبی از ویژگی ها و رفتار های اخلاقی و سیاسی افراد یاد شده آورده اند، کما بیش همان مواردی است که در جامعه شناسی سیاسی مدرن، برای رهبران کاریزما یا فرهمند ذکر می شود. در جستار پیش رو پس از آوردن گزیده ای فشرده از سرگذشت تاریخی این سه چهره، به بیان مفهوم کاریزما و تبیین مشخصات سلطة کاریزماتیک در حوزة سیاست، پرداخته و در پایان، مهم ترین ویژگی های شخصیتی افراد یاد آمده را که به گمان ما باعث رشد توان کاریزمایی آن ها شده و ادیبان زیادی را به دربار هایشان کشانده است، آورده ایم. توصیف این افراد به داشتن صفات خدا گونه و ما ورای انسانی از سوی شاعران، رعایت دین داری در کنار سیاست دانی، بخشش بیش از اندازه، تسامح مذهبی و فکری، دلاوری در میدان های نبرد و داشتن ذوق ادبی و علمی، مهم ترین ویژگی هایی ست که این هر سه به آن شناسان گشته اند و همین ویژگی ها سبب شده هنرمندان و دانشمندان روزگار، به دربار هایشان گرایش داشته باشند؛ وجود برخی ویژگی های منفی رفتاری و کرداری آن ها نیز سبب شده است شخصیت شان را دو گانه و متناقض بدانیم که البته همین دو گانگی شخصیت نیز خود از عوامل ایجاد قدرت کاریزمایی آن ها شده است.

کلیدواژه‌ها

هارون الرشید؛ سیف الدوله؛ صاحب بن عباد؛ کاریزما؛ ادیب پروری؛ ویژگی های شخصیتی

مراجع

أبو خلیل، شوقی.(1988). هارون الرشید أمیر الخلفاء و أجلّ ملوک الدنیا، دمشق، دار الفکر، چاپ نخست.

أبو فراس الحمدانی.( 1407هـ- 1986م). دیوان، بیروت، دار بیروت.

ابو الفرج الاصفهانی.( 1412هـ- 1992م). الأغانی، شرح الاستاذ عبد أ. علی مهنّا، بیروت، دار الکتب العلمیه، چاپ دوم.

أبو نواس، حسن بن هانی.( 1404هـ- 1984م). دیوان، شرح و تقدیم احمد عبد المجید الغزالی، بیروت، دار الکتاب العربی، لا‌ط.

ابن طباطبا، محمد بن علی.( 1418هـ- 1997م). الفخری فی الآداب السلطانیه و الدول الإسلامیه، تحقیق و ضبط و شرح عبد القادر محمد مایو، حلب، دار القلم العربی، چاپ نخست.

بشیریه، حسین.( 1384خ). نقش نیرو‌های اجتماعی در زندگی سیاسی، تهران: نشر نی، چاپ یازدهم.

أمین، احمد.( بی تا). ظهر الإسلام، بیروت، دار الکتاب العربی، چاپ پنجم.

أمین، محسن.( 1406هـ- 1984م). أعیان الشیعه، تحقیق حسن الأمین، بیروت، دار التعارف للمطبوعات.

بارتولد، و. و.( 1358خ). خلیفه و سلطان و مختصری درباره برمکیان، ترجمه‌ی سیروس ایزدی، تهران، انتشارات امیر کبیر، چاپ نخست.

براون، ادوارد.( 2536شاهنشاهی). تاریخ ادبی ایران از قدیمی ترین روزگاران تا زمان فردوسی، ترجمه علی پاشا صالح، تهران، انتشارات امیر کبیر، چاپ سوم.

.................... .( 1358خ). تاریخ ادبی ایران از فردوسی تا سعدی، ترجمه حواشی و تعلیق علی پاشا صالح، تهران، انتشارات امیر کبیر، چاپ اول.

بکار، یوسف حسین.( 2000م). عصر أبی فراس الحمدانی، مؤسسه عبد العزیز سعود البابطین للإبداع الشعری.

بووا، لوسین.( 1365خ). برمکیان بنا بر روایات مؤرخین عرب و ایرانی، ترجمه‌ی عبد الحسین میکده، تهران، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، چاپ سوم.

بهمنیار، احمد.( 1344خ). صاحب بن عباد شرح احوال و آثار، به کوشش دکتر محمد ابراهیم باستانی پاریزی، تهران، انتشارات دانشگاه تهران، چاپ نخست.

الثعالبی النیسابوری، عبد الملک.( 1403هـ- 1983م). یتیمه الدهر فی محاسن أهل العصر، شرح و تحقیق مفید محمد قمیحَه، بیروت، دار الکتب العلمیه، چاپ دوم.

الجاحظ.( 1970م). التاج فی أخلاق الملوک، تحقیق فوزی عطوی، بیروت، الشرکه اللبنانیه للکتاب، لا‌ط.

رضوان، محمد.( 1998م). أسرار الأمیر العاشق لیالی هارون الرشید بین الحقیقه و الأسطوره، القاهره، مرکز الرایه.

رفاعی، أحمد فرید.( 1997م). عصر المأمون، القاهره، الهیئه المصریه العامه للکتاب، چاپ دوم.

زرین کوب، عبد الحسین.( 1367خ). تاریخ مردم ایران از پایان ساسانیان تا پایان آل بویه، تهران: انتشارات امیر کبیر، چاپ نخست.

سامر، فیصل.( 1380خ). دولت حمدانیان، ترجمه‌ی علیرضا قضاوتی قراگزلو، قم، پژوهشکده حوزه و دانشگاه، چاپ نخست.

سجادی، سید ضیاء الدین.( 1366خ). رساله شرح احوال و آثار ابن عمید، تهران: پاژنگ ،چاپ نخست.

السیوطی، جلال الدین.( بی تا). تاریخ الخلفاء، بیروت، دار الفکر، لا ط.

الشتیوی، صالح.( 2005م). رؤی فنیّه قراءات فی الأدب العباسی، بیروت، المؤسسه العربیه للدراسات و النشر، چاپ نخست.

شفیعی کدکنی، محمد رضا.( 1374خ). مفلس کیمیا فروش نقد و تحلیل شعر انوری، تهران، انتشارات سخن، چاپ دوم.

صفا، ذبیح الله.( 1379خ). حماسه سرایی در ایران، تهران: انتشارات امیر کبیر، چاپ ششم.

الطبری، محمد بن جریر.( بی‌تا). تاریخ الطبری تاریخ الأمم و الملوک، تحقیق محمد ابو الفضل ابراهیم، بیروت، چاپ دوم.

عبد الجابر، سعود محمود.( 1414هـ.1994م). الشعر فی رحاب سیف الدوله الحمدانی، بیروت، مؤسسه الرساله، چاپ دوم.

العقاد، عباس محمود.( تاریخ 26 جمادی الثانی 1358ق). مقاله‌ی «الحیاه الفکریه فی عهد هارون الرشید»، مجله الهلال، سال چهل و هشتم، جزء دهم.

العکبری، ابو البقاء.( 1355هـ- 1936م). شرح دیوان ابی الطیب المتنبی، ضبط و تحقیق مصطفی السقا، ابراهیم الأبیاری و عبد الحفیظ شلبی، القاهره، مطبعه مصطفی البابی الحلبی و أولاده، لا‌ط.

فتوحی، محمود.( 1385خ). نقد ادبی در سبک هندی، تهران، نشر سخن، چاپ نخست.

فروند، ژولین.( 1362خ). جامعه شناسی مارکس وبر، ترجمه‌ی عبد الحسین نیک گهر، شمیران، نشر نیکان.

فهمی بک، منصور.( 26 جمادی الثانی 1358ق). مقاله‌ی « الرشید کزعیم من زعماء الحضاره الإسلامیه»، مجله الهلال، سال چهل و هشتم، جزء دهم.

کرمر، جوئل ل.( 1375خ). احیای فرهنگی در عهد آل بویه انسان‌گرایی در عصر رنسانس اسلامی، ترجمه‌ی محمد سعید حنایی کاشانی، تهران، نشر دانشگاهی، چاپ نخست.

اللهیبی، حسین عبد العال.( شتاء 1421هـ- 2001م). مقاله‌ی «شعر هارون الرشید»، مجله الذخائر، العدد 5.

مبارک، زکی.( 2010م). النثر الفنی فی القرن الرابع الهجری، القاهره، الهیئه المصریه العامه للکتاب، چاپ نخست.

متز، آدام.( بی‌تا). الحضاره الإسلامیه فی القرن الرابع الهجری أو عصر النهضه فی الإسلام، تعریب محمد عبد الهادی أبو رَیدَه، چاپ پنجم، بیروت، دار الکتاب العربی.

مروّه، محمد رضا.( 1411هـ- 1990م). أبو فراس الحمدانی الشاعر الأمیر، بیروت، دار الکتب العلمیه، چاپ نخست.

یاقوت الحموی.( 1400هـ- 1980م). معجم الأدباء، بیروت، دار الفکر، چاپ سوم.