واکاوی معنا و مفهوم اعانه بر اثم در آرای فقهای امامیه

فقه و اصول

مقاله 3، دوره 47، شماره 2 - شماره پیاپی 101، تیر 1394، صفحه 135-158   

نوع مقاله: پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/fiqh.v47i21.33313

نویسنده

محمدعلی شیخ الاسلامی^*

دانشگاه فردوسی مشهد

چکیده

اعانه بر اثم از جمله قواعدی است که متّکی به دلیل قرآن و روایت و عقل و اجماع است و حجّیت آن خدشه‌ناپذیر است. در حجّت بودن آن تقریبا اختلافی نیست اما مفهوم اعانه بر اثم همواره محل بحث و نزاع فقها بوده است. آن‌چه در این تحقیق مهم انگاشته شده است بررسی سیر تاریخی و تغییر و تحولات آرای فقهای امامیه در این باب از ابتدا تاکنون می‌باشد که برای نیل به این منظور از روش تحلیلی- توصیفی مبتنی بر اسناد کتابخانه‌ای بهره گرفته شده است. با نگاهی به آرای فقها، پی به تشتّت فراوان آن می‌بریم که هریک تعریفی متفاوت از اعانه بر اثم ارائه داده‌اند که قریب به اتّفاق این تعاریف، مستند به فهم عرفی است. در رابطه با چگونگی انطباق مفهوم اعانه بر عرف، ملاک‌های مختلفی ذکر شده است که بازگشت اکثر آن‌ها به یک ملاک است که شیخ انصاری بهتر از همه آن را بیان نموده است و آن، یاری رساندن در مقدماتی است که فایده‌اش منحصر در حرام باشد. در پایان با جمع‌بندی اقوال نتیجه گرفته می‌شود که در صورت قصور فهم عرفی از مسأله، ملاک در صدق عرفی اعانه، قاصد بودن معین است.

کلیدواژه‌ها

فقه؛ قاعده اعانه بر اثم؛ مفهوم اعانه بر اثم؛ شرطیت قصد در اعانه بر اثم؛ مدخلیت عرف در مفهوم اعانه بر اثم

مراجع

ابن ابی جمهور، محمد بن زین‌الدین، عوالی اللآلی العزیزیة، قم: دار سید الشهداء وللنشر، 1405 ق.

ابن ادریس، محمد بن احمد، السرائر الحاوی لتحریر الفتاوی، قم: دفتر انتشارات اسلامی، 1410 ق.

ابن منظور، محمّد بن مکرم، لسان العرب، بیروت: دار صادر، 1414 ق.

انصاری، مرتضی بن محمّد امین، کتاب المکاسب، قم: مجمع الفکر الاسلامی، 1431 ق.

ایروانی، علی، حاشیه المکاسب، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1406 ق.

آخوند خراسانی، محمد کاظم بن حسین، کفایة الاصول، قم: موسسه آل البیت (ع)، 1409 ق.

بجنوردی، حسن، القواعد الفقهیة، قم: نشر الهادی، 1419 ق.

تبریزی، جواد، ارشاد الطالب الی التعلیق علی المکاسب، قم: موسسه اسماعیلیان، 1416 ق.

جمعی از مولّفین، مجله فقه اهل البیت، قم: موسسه دائره المعارف فقه اسلامی، بی‌تا.

حسینی مراغی، عبدالفتاح بن علی، العناوین الفقهیة، بی‌جا، بی‌تا.

حکیم، محمدتقی، الاصول العامّه، نجف: المجمع العالمی لاهل البیت علیهم السلام، 1418 ق.

خمینی، روح الله، المکاسب المحرّمه، قم: موسّسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، بی‌تا.

خمینی، روح الله، کتاب البیع، قم: موسّسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، بی‌تا.

خویی، ابوالقاسم، مصباح الفقاهه، بی‌جا، بی‌تا.

رشتی، حبیب‌الله بن محمدعلی، التعلیقه علی مکاسب الشیخ الانصاری، قم: مجمع الذخائر الاسلامیه، 1316 ق.

روحانی، محمد صادق، فقه الصادق (ع)، قم: دار الکتاب، 1412 ق.

سبحانی، جعفر، المختار فی احکام الخیار، قم: موسّسه اما صادق علیه السلام، 1414 ق.

سبحانی، جعفر، دراسات موجزة فی الخیارات و الشروط، قم: المرکز العلمی للدراسات الاسلامیه، 1423 ق.

سبزواری، عبد الاعلی، مهذّب الاحکام فی بیان الحلال و الحرام، قم: دفتر آیه الله سبزواری، 1413 ق.

سیفی، علی‌اکبر، مبانی الفقه الفعال فی القواعد الفقهیة الاساسیة، قم: دفتر انتشارات اسلامی، 1425 ق.

شهید اول، محمد بن مکی، القواعد و الفوائد، قم: کتابفروشی مفید، 1400 ق.

شهید ثانی، زین الدّین بن علی، مسالک الافهام الی تنقیح شرائع الاسلام، قم: موسسه المعارف الاسلامیه، 1413 ق.

شهیدی تبریزی، میرفتاح، هدایة الطالب الی اسرار المکاسب، تبریز: چاپخانه اطلاعات، 1375 ق.

شیرازی، محمد تقی، حاشیة المکاسب، قم: منشورات الشریف الرضی، 1412 ق.

صاحب جواهر، محمد حسین بن باقر، جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، بیروت: دارالاحیاء و التراث العربی، بی‌تا.

طباطبایی قمی، تقی، الانوار البهیة فی القوااعد الفقهیه، قم: محلّاتی، 1423 ق.

طباطبائی کربلایی، علی بن محمدعلی، ریاض المسائل فی تحقیق الاحکام باالدّلائل، قم: موسّسه آل البیت (ع)، 1418 ق.

طوسی، محمد بن حسن المبسوط فی فقه الامامیه، تهران: المکتبه المرتضویه، 1387 ق.

عاملی غروی، جواد بن محمد، مفتاح الکرامه فی شرح قواعد العلّامه، قم: دفتر انتشارات اسلامی، 1419 ق.

عبد الرحمن، محمود، معجم المصطلحات و الالفاظ الفقهیه، بی‌جا، بی‌تا.

علامه حلّی، حسن بن یوسف، تذکره الفقهاء، قم: موسّسه آل البیت (ع)، بی‌تا.

علامه حلّی، حسن بن یوسف، مختلف الشیعه فی احکام الشریعه، قم: اسلامی، 1413 ق.

فاضل موحدی لنکرانی، محمد، القواعد الفقهیة، قم: چاپخانه مهر، 1416 ق.

کاشف الغطاء، حسن بن جعفر، انوار الفقاهة، نجف اشرف: موسسه کاشف الغطاء، 1422 ق.

کاشف الغطاء، محمد حسین، تحریر المجلة، نجف: المکتبه المرتضویه، 1359 ق.

کاشف الغطاء، مهدی، احکام المتاجر المحرّمة، نجف: موسسه کاشف الغطاء، 1423 ق.

کلینی، محمّد بن یعقوب، الکافی، تهران: دار الکتب الاسلامیه، 1407 ق.

مامقانی، عبدالله، غایه الآمال فی شرح کتاب المکاسب، قم: مجمع الذخائر الاسلامیه، 1316 ق.

مجلسی، محمد باقر بن محمد تقی، بحار الانوار، بیروت: موسسة الطبع و النشر، 1410 ق.

محقّق حلّی، جعفر بن حسن، شرائع الاسلام فی مسائل الحلال و الحرام، قم: موسّسه اسماعیلیان، 1408 ق.

محقق کرکی، علی بن حسین، جامع المقاصد فی شرح القواعد، بی‌جا، 1411 ق.

مرعشی، محمد حسن، دیدگاه‌های نو در حقوق، تهران: میزان، 1427 ق.

مقدس اردبیلی، احمد بن محمد، زبده البیان فی احکام القرآن، تهران: المکتبة الجعفریه، بی‌تا.

مکارم شیرازی، ناصر، القواعد الفقهیه، قم: مدرسه امام امیرالمومنین (ع)، 1411 ق.

منتظری، حسین‌علی، دراسات فی المکاسب المحرمة، قم: نشر تفکر، 1415 ق.

نائینی، محمد حسین، فوائد الاصول، بی‌جا، بی‌تا.

نائینی، محمد حسین، منیة الطالب فی حاشیه المکاسب، تهران: المکتیه المحمدیه، 1373 ق.

نجفی تبریزی، محمد حسین، تحلیل الکلام فی فقه الاسلام، تهران: امیر قلم، 1413 ق.

نراقی، احمد بن محمّد مهدی، عوائد الایام فی بیان قواعد الاحکام، بی‌جا، بی‌تا.

همدانی، رضا بن محمد هادی، حاشیة کتاب المکاسب، قم: موسسه النشر الاسلامی، 1416 ق.

یزدی، محمد کاظم بن عبدالعظیم، حاشیة المکاسب، قم: موسسه اسماعیلیان، 1421 ق.