درآمدی بر قاعده زوال مانع(بازگشت ممنوع در صورت زوال مانع)

فقه و اصول (Fiqh va uṣūl)

مقاله 3، دوره 47، شماره 2 - شماره پیاپی 101، تیر 1394، صفحه 159-181   

نوع مقاله: پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/fiqh.v47i21.25642

نویسندگان

علیرضا عابدی سرآسیا^{* 1}؛ عادله رحمانی²

¹استادیار دانشگاه فردوسی مشهد

²کارشناس ارشد فقه و مبانی حقوق اسلامی دانشگاه فردوسی مشهد

چکیده

یکی از قواعد پرکاربرد در فقه، قاعدۀ زوال مانع است که با عبارت «اذا زالَ المانعُ عادَ الممنوعُ» از آن تعبیر می‌شود. کاربرد این قاعده در امور شرعی ثمرات مهمی دارد؛ زیرا مانع در امور شرعی می‌تواند از نفوذ حکم اوّلی جلوگیری کرده و موجب تنجّز و فعلیت حکمی ثانوی گردد. کاربرد قاعدۀ زوال مانع، در این حیطه بدان معناست که اگر حکمی وضعی یا تکلیفی به خاطر وجود مانعی، غیر نافذ گشته باشد پس از برطرف شدن آن مانع، حکم ثانویه غیر قابل اجرا گشته و حکم اولیه دوباره در حق مکلف نافذ می‌گردد. متأسفانه این قاعده علی رغم کاربرد فراوانی که در حیطۀ احکام ثانویه و احکام حکومتی دارد و با وجود استناد فراوان بدان در کتب فقهی، مورد بحث و بررسی مستقل قرار نگرفته و به حدود و ثغور و ضوابط اجرا یا شرایط حجیت آن پرداخته نشده است و از این رو شاهد کاربرد نادرست این قاعده در برخی متون می‌باشیم. بنابراین به منظور روشن شدن جوانب امر، با روشی توصیفی- تحلیلی و با ابزار گردآوری اطلاعات کتابخانه‌ای و اَسنادی، ابتدا به تعریف دقیق و جامع مانع پرداخته شده و تفاوت آن با موارد مشابه نظیر رافع، قاطع، و عذر بیان گشته و سپس به مقایسۀ این قاعده با قواعد مشابه یا مرتبط نظیر قاعده «الضرورات تبیح المحظورات»، «الضرورة تقدر بقدرها»، «ماجاز لعذر بطل بزواله» و«الساقط لایعود» پرداخته شده است. همچنین پس از بررسی ادلۀ قاعده (نظیر تنقیح مناط و الغای خصوصیت، دلیل عقلی و بنای عقلا)، با توجه به کاربرد و ماهیت قاعده، نُه شرط برای اجرا یا حجیت آن ترسیم شده است.

کلیدواژه‌ها

قواعد فقه؛ قاعدۀ زوال مانع؛ قاعدۀ بازگشت ممنوع؛ قاعدۀ اذا زال المانع عاد الممنوع

مراجع

قرآن کریم.

 

ابن اثیر، مبارک بن محمد، النهایة فی غریب الحدیث والاثر، قم: ناشر مؤسسة إسماعیلیان للطباعة والنشر والتوزیع، 1364.

 

ابن منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، قم: نشر ادب الحوزه، 1405ق.

 

ابن نجیم، زین الدین بن ابراهیم، الاشباه و النظائر علی مذهب ابی حنیفه النعمان، بی‌جا، نشر دارالکتب العلمیة، 1400ق.

 

ابوحارث غزی، محمد صدقی بن احمد، موسوعة القواعد الفقهیه، بی‌جا، بی‌نا، بی‌تا.

 

انصاری، زکریا بن محمد، فتح الوهاب بشرح منهج الطلاب، بی‌جا، بی‌نا، چاپ اول، 1418ق.

 

انصاری، مرتضی بن محمد امین، فرائد الأصول، قم: مجمع الفکر اسلامی، چاپ اول، 1419ق.

 

آخوند خراسانی، محمد کاظم بن حسین، کفایة الاصول، حاشیه مرحوم مشکینی، قم: نشر جامعه مدرسین، 1387.

 

آل الشیخ، محمد طاهر، بدایة الوصول فی شرح کفایة الأصول، بی‌جا، أسرة آل الشیخ راضی، چاپ اول، 1425ق.

 

آل کاشف‌الغطاء، محمدحسین، تحریر المجلة، نجف اشرف: المکتبة المرتضویة، چاپ اول، 1359ق.

 

کحلانی، محمد بن اسماعیل، سبل السلام، مصر: شرکة مکتبة ومطبعة، چاپ چهارم، 1379.

 

باحسین، یعقوب، المفصل فی القواعد الفقهیه، بی‌جا، نشر دار التدمریة، چاپ اول، 1431ق.

 

بجنوردی، محمد حسن، القواعد الفقهیة، قم: نشر الهادی، چاپ اول، 1419ق.

 

بخارى، محمد بن إسماعیل، صحیح البخارى، استانبول: دارالفکر، 1401ق.

 

بهرامی احمدی، حمید، قواعد فقه، تهران: دانشگاه امام صادق، چاپ زلال کوثر، چاپ اول، بی‌تا.

 

جعفری لنگرودی، محمدجعفر، ترمینولوژی حقوق، تهران: کتابخانه‌ی گنج دانش، 1385.

 

جعفری لنگرودی، محمدجعفر، دانشنامه حقوقی، 5 جلد، تهران: مؤسسه انتشارات امیر کبیر، چاپخانه سپهر: چاپ ششم، 1376.

 

جمعه، عماد علی، القواعد الفقهیة المیسرة، بی‌جا، بی‌نا، 1427ق.

 

جمعی از علماء، مجلة الاحکام العدلیة، بی‌جا، انتشارات کراتشی، بی‌تا.

 

حکیم، محمد تقی، القواعد العامة فی فقه المقارن، قم: نشر مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی، چاپ اول، بی‌تا.

 

حیدر، علی، درر الاحکام فی شرح مجلة الاحکام، بیروت: نشر دارالکتاب العربیة، 1370.

 

خالد رمضان، حسن، معجم اصول الفقه، بی‌جا، نشر الروضه، 1998م.

 

خضری بک، محمد، اصول الفقه، مصر: المکتبة التجاریة الکبری، الطبعة السادسه، 1389ق.

 

خ‍ل‍ی‍ف‍ات‌، م‍روان‌، و رکبت السفینة، بی‌جا، مرکز الغدیر للدراسات الاسلامیة، الطبعة الثانیة، بی‌تا.

 

خوانساری، محمد، الحاشیة الأولى على المکاسب، نسخه نرم افزار جامع فقه اهل بیت نسخه 2.0

 

خوئى، ابو القاسم، مصباح الفقاهة (المکاسب)، نسخه نرم افزار جامع فقه اهل بیت.

 

دحداح، آنطوان، فرهنگ اصطلاحات صرف و نحو عربی، با ترجمه ابوالفضل علامی و صفر سفیدرو، بی‌جا، انتشارات ظفر، چاپ اول، 1377.

 

دقر، عبدالمغنی، معجم النحو، ترجمه فاطمه مدرس، تهران: انتشارات چاپار، چاپ اول، 1389.

 

دویش، أحمد بن عبد الرزاق، فتاوى اللجنة الدائمة للبحوث العلمیة والإفتاء، بیروت: نشر دار الکتب العلمیة، بی‌تا.

 

دهخدا، علی اکبر، لغت نامه (سی دی)، نسخه 2.1، 2001م.

 

الربیعی، شیخ حسن، علم اصول الفقه الاسلامی، نجف اشرف، بی‌نا، چاپ اول، 1429ق.

 

روحانی، محمد صادق، فقه الصادق (ع)، قم: مؤسسة دار الکتاب، چاپ دوم، 1412ق.

 

زحیلی، محمد، القواعد الفقهیه و تطبیقاتها علی المذاهب الاربعة، دمشق، انتشارات دارالفکر، 1430ق.

 

زحیلی، وهبه، نظریه ضرورت در فقه اسلامی، ترجمه حسین صابری، بی‌جا، نشر تبلیغات اسلامی، 1388.

 

سبحانی تبریزی، جعفر، البدعة: مفهومها، حدها و آثارها، قم: موسسة الامام الصادق(ع)، 1416ق.

 

سعدی، ابو حبیب، القاموس الفقهی، دمشق، دارالفکر، چاپ دوم، 1408ق.

 

سیوطی، عبدالرحمن بن ابی بکر، الاشباه و النظائر، بی‌جا، نشر دایرةالمعارف العثمانیه، 1359.

 

شافعی، احمد محمود، اصول الفقه الاسلامی، لبنان، نشر الجلی الحقوقیه، 2002م.

 

شبیر، محمد عثمان، القواعد الکلیة و الضوابطة الفقهیة فی الشریعة الاسلامیة، بی‌جا، نشر دار الفرقان، چاپ اول، 1420ق.

 

شهید اول، محمد بن مکی، القواعد و الفوائد، تحقیق: سید عبدالهادی حکیم، قم: نشر مکتبة المفید، بی‌تا.

 

صاحب جواهر، محمد حسن بن باقر، جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، تهران: نشر دار الکتب الإسلامیة، چاپ دوم، 1365.

 

طباطبایی، محمدرضا، تنقیح الأصول، نجف اشرف: نشر مطبعة الحیدریة، 1331ق.

 

طبسی، نجم الدین، صلوة التراویح بین السنة والبدعة، قم: نشر الحوزة العلمیة، 1420ق.

 

طیب، سعاد اوهاب بنت محمد، الاستثناء فی القواعد الفقهیة، بیروت(لبنان): نشر التراث، چاپ اول، 1413ق.

 

عثمان، محمود حامد، القاموس المبین فی اصطلاحات الاصولیین، قاهره: نشر دارالحدیث، 1421ق.

 

عراقی، ضیاء الدین، نهایة الافکار، قم: مؤسسه النشر الاسلامی، 1362.

 

علامه حلی، حسن بن یوسف، تذکرة الفقهاء (ط.ج)، قم: مؤسسة آل البیت علیهم السلام لإحیاء التراث، چاپ اول، 1414ق.

 

علامه حلی، حسن بن یوسف، شرایع الاسلام فی مسائل الحلال و الحرام، تهران: نشر استقلال، چاپ دوم، 1409ق.

 

علامه حلی، حسن بن یوسف، مختلف الشیعة، تحقیق : مؤسسة النشر الإسلامی، چاپ دوم، قم: نشر مؤسسة النشر الإسلامی، 1413ق.

 

فاضل مقداد، مقداد بن عبدالله، نضد القواعد الفقهیة علی المذهب الامامیه، تحقیق: سید عبداللطیف کوهکمری، قم: نشر مکتبة آیه الله العظمی مرعشی، 1403ق.

 

فشارکی، محمد، الرسائل الفشارکیة، قم: نشر جامعه مدرسین، چاپ دوم، 1378.

 

فیروز آبادی، مرتضی، عنایة الاصول فی شرح کفایة الاصول، نجف اشرف: نشر مطبعة النجف، 1384.

 

فیومی، احمد بن محمد، المصباح المنیر فی غریب الشرح الکبیر للرافعی، قم: المطبعه البهیه المصریه، 1405ق.

 

مالک بن انس، المؤطأ، تصحیح: محمد فؤاد عبد الباقی، بیروت: نشر داراحیاء التراب العربی، 1406ق.

 

محقق حلی، جعفر بن حسن، المعتبر، قم: نشر مؤسسه سید الشهدا(ع)، 1346.

 

محقق داماد، مصطفی، قواعد فقه 4، بخش جزایی، چاپ پنجم، تهران: نشر علوم اسلامی، 1384.

 

محمود، عبدالرحمن، معجم المصطلحات و الألفاظ الفقهیة‌، نسخه نرم افزار جامع فقه اهل البیت 2.

 

مرتضی زبیدی، محمد بن محمد، تاج العروس من جواهر القاموس، بیروت: دار الفکر، 1414ق.

 

مشکینی، علی، إصطلاحات الأصول و معظم ابحاثها، قم: الهادی، 1413ق.

 

مصطفوی، محمد کاظم، القواعد: مأة قاعدة فقهیة، چاپ سوم، قم: مؤسسة النشر الإسلامی، 1417ق.

 

نائینی، محمد حسین، رسالة الصلاة فی المشکوک، بی‌جا، چاپ اول، 1418ق.

 

هیتو، محمد حسن، الوجیز فی اصول التشریع الاسلامی، بیروت: انتشارات مؤسسه الرساله، 1403ق.

 

یزدی، محمد کاظم بن عبدالعظیم، العروة الوثقى، قم: مؤسسة النشر الإسلامی، چاپ اول، 1417ق.