عدل‎ الهی از دیدگاه شیعه دوازده‎امامی و اسماعیلیه

جستارهایی در فلسفه و کلام

مقاله 1، دوره 49، شماره 2، آذر 1396، صفحه 9-33   

نوع مقاله: علمی پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/philosophy.v49i2.64463

نویسندگان

سیده سوزان انجم روز^* ؛ ناصر گذشته

دانشگاه تهران

چکیده

شیعه، عدل را به‎مثابۀ یکی از صفات خداوند، در ردیف اصول دین قرار داده است؛ زیرا در مسألۀ عدل بود که شیعیانِ عقل‎گرا همواره با اهل‎سنّت اختلاف‎نظر داشته‎اند. اما آیا عدل الاهی در میان فرقه‎های مختلف شیعه از جایگاه یکسانی برخوردار است؟ عدل، در آثار اندیشمندان دوازده‎امامی در سطوح مختلف مورد بررسی است؛ اما در آثار اسماعیلیان بسیار گذرا و تلویحی بوده است. در این بررسیِ تطبیقی کوشش بر آن است تا جایگاه عدل الهی و مباحث پیرامون آن همچون رابطۀ حسن و قبح عقلی و عدل خداوند، در شیعۀ دوازده‎امامی و اسماعیلی از منظر اندیشمندان تأثیرگذار هر یک شناسایی و تحلیل شود. با توجه‎ به قابلیت عقلانی شیعه، از دل بحث جبر و اختیار، مسئلۀ عدل خداوند بیرون می‎آید زیرا همبستگی مستقیمی میان باور به اختیار و عدل از یک‎سو و اعتقاد به جبر و نفی عدل از سوی دیگر وجود دارد. از چشم‎اندازی تاریخی، از دوران اسماعیلیۀ فاطمی که بر جایگاه امام مبالغه شد تا اسماعیلیۀ الموت، سنگین‎کردن مفهوم امام، سبب سبک‎شدن خردگرایی اسماعیلیان شد؛ از حسن و قبح عقلی دور شده و بنابراین کمتر به عدل الهی پرداخته‎اند. اسماعیلیه تحت‎تأثیر دو عامل اصلی «وجهۀ ضدتعقلیِ اصل تعلیم» و «پیوند با تصوّف» تاکید بیش از اندازه‎ای بر جایگاه امام در نظام آفرینش، در تعلیم و هدایت، در مسایل سیاسی و اجتماعی، در تأویل و تفسیر شریعت، در عصمت و قائم‎القیامه‎بودن او دارند. از مهم‎ترین یافته‎های این پژوهش این است که به‎جهت همین مبالغه در اصل «تعلیم» از امام و نیز تأثیرپذیری از «تصوّف» در دوران‎هایی خاص، اسماعیلیه متمایل‎به حسن و قبح شرعی شده و از آموزه‎های اساسی شیعۀ دوازده‎امامی مبنی بر اصالت عدل، حرمت عقل و شخصیت آزاد انسان دور افتاده است.

کلیدواژه‌ها

عدل الهی؛ حسن و قبح عقلی؛ شیعه دوازده‎امامی؛ اسماعیلیه؛ اصل تعلیم؛ تصوّف

مراجع

ابوجمال، نادیا، اسماعیلیان پس از مغول، ترجمه محمود رفیعی، انتشارات هیرمند، تهران، 1382.

ابوجمال، نادیا ، بقای بعد از مغول: نزاری قهستانی و تداوم سنّت اسماعیلی در ایران، ترجمه فریدون بدره‌ای، فرزان‌روز، تهران، 1382.

اخوان ‌الصّفا، دادخواهی حیوانات نزد پادشاه پریان از ستم آدمیان، ترجمه عبدالمحمّد آیتی، تهران، نی، 1382.

اخوان ‌الصّفا ، رسائل، المجلّد الأول القسم‌الریاضی، بیروت، دار صادر، بی‌تا.

اخوان ‌الصّفا ، رسائل، المجلّد الثالث الجسمانیات الطبیعیات و النفسانیات العقلیات، بیروت، دار صادر، بی‌تا.

اخوان ‌الصّفا ، رسائل، المجلّد الثَانی الجسمانیات الطبیعیات، بیروت، دار صادر، بی‌تا.

اخوان ‌الصّفا ، رسائل، المجلّد الرَابع العلوم الناموسیه الإلهیه و الشرعیه الدینیه، بیروت، دار صادر، بی‌تا.

آمیر، پل، خداوند الموت: حسن صباح، ترجمه ذبیح‌الله منصوری، تهران، چاپ سی‌وچهارم، 1379.

بغدادی، عبد القاهر ابن طاهر، الفرق بین الفرق، ترجمه محمدجواد مشکور، تهران، کتابفروشی اشراق، 1367.

بنیاد دایره المعارف اسلامی، دانشنامه جهان اسلام، تهران، بنیاد دایره المعارف اسلامی، 1380.

پاپکین، ریچارد، و آوروم استرول، کلیّات فلسفه، ترجمه سید جلال‌الدین مجتبوی، تهران، حکمت، 1360.

تارم، میثم، تاریخ و عقاید اسماعیلیه آقاخانیه، کرمان، مرکز کرمان‌شناسی، 1381.

تأمر، عارف، اسماعیلیه و قرامطه در تاریخ، ترجمه حمیرا زمرّدی، تهران، جامی، 1377.

جان‌احمدی، فاطمه، ساختار نهاد دینی فاطمیان در مصر، تهران، علم، 1388.

خراسانی‌فدائی، محمدبن زین‌العابدین، تاریخ اسمعیلیه، تصحیح الکساندر سیمیونوف، تهران، اساطیر، 1362.

خمینی، حسن، فرهنگ جامع فِرَق اسلامی، تهران، اطلاعات، 1389.

دفتری، فرهاد، تاریخ و اندیشه‌های اسماعیلی در سده‌های میانه، ترجمه فریدون بدره‌ای، تهران، فرزان‌روز، 1382.

دفتری، فرهاد ، تاریخ و سنت‌های اسماعیلیه، ترجمه فریدون بدره‌ای، تهران، فرزان‌روز، 1393.

دفتری، فرهاد ، مختصری در تاریخ اسماعیلیّه، ترجمه فریدون بدره‌ای، تهران، فرزان‌روز، 1378.

سروش، عبدالکریم، «علیت و عدالت نزد مولوی»، مجله کیان، شماره 15، سمینار اخلاق و عدالت و حقوق بشر، دانشگاه نیویورک، 1372، 25-27.

شریعتی، علی، شیعه (مجموعه آثار)، سحاب کتاب، تهران، 1358.

شریف رضی، محمد بن حسین، نهج‌البلاغه، ترجمه سید جعفر شهیدی، سازمان انتشارات و آموزش انقلاب اسلامی، تهران، 1368.

شریف، میرمحمد، تاریخ فلسفه در اسلام، تهران، نشر دانشگاهی، 1362.

شهرستانی، محمدبن‌ عبدالکریم، الملل و النحل، ترجمه افضل‌الدین صدر ترکه اصفهانی، تصحیح سیّد محمدرضا جلالی نائینی، تهران، اقبال، 1350.

شیخی زازرانی، داود، و فاطمه براتی احمدآبادی، «اعتقادات امامیه در کلام علامه مظفر: کاوشی بر محور عقائد الامامیه»، هفت آسمان، دوره 38، شماره 52، 1390، صص 141 تا 166.

صدر حاج سید جوادی، احمد، دائره المعارف تشیع، تهران، نشر شهید سعید محبّی، 1384.

طباطبایی، محمدحسین، تفسیر المیزان، قم، مؤسسه النشر الاسلامی، بی‌تا.

علامه الحلی، حسن بن یوسف، کشف المراد فی شرح تجرید الاعتقاد، ترجمه ابوالحسن شعرانی، تهران، اسلامیّه، 1351.

علمی، محمدکاظم، «محوریت اصل عدل در کلام شیعه امامیه»، آینه معرفت، شماره 15، 1387، صص 123 تا 152.

علی‌اکبریان، حسنعلی، قاعده عدالت در فقه امامیه، قم، پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، 1386.

غزالی، محمدبن محمد، فضائح الباطنیّه، قاهره، چاپ عبدالرحمان بدوی، 1383.

فرقانی، محمد فاروق، تاریخ اسماعیلیان قهستان، تهران، انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، 1381.

فرمانیان، مهدی، اسماعیلیه «تاریخ و عقاید»، قم، نشر ادیان، 1386.

فضایی، یوسف، تحقیق در تاریخ و عقاید مذاهب اهل سنت و فرقه اسماعیلیه، تهران، آشیانه کتاب، 1383.

قبادیانی مروزی، ناصر بن خسرو، خوان الاخوان، تصحیح علی‌اکبر قویم، تهران، اساطیر، 1384.

قبادیانی مروزی، ناصر بن خسرو ، وجه دین، تهران، کتابخانه طهوری، 1348.

کلم، ورنا، سیره دانشمند مؤید فی‌الدین شیرازی، ترجمه فریدون بدره‌ای، تهران، فرزان‌روز، 1383.

کوربن، هانری، تاریخ فلسفه اسلامی 1، تهران، امیرکبیر، 1371.

گروه مذاهب اسلامی، اسماعیلیه (مجموعه مقالات)، قم، مرکز مطالعات و تحقیقات ادیان و مذاهب، 1381.

لوئیس، برنارد و دیگران، اسماعیلیان در تاریخ، ترجمه یعقوب آژند، تهران، مولی، 1363.

لوئیس، برنارد، حشاشین فرقه‌ای تندرو در اسلام، ترجمه حسن خاکباز محسنی، تهران، کتاب زمان، 1383.

مادلونگ، ویلفرد، مکتب‌ها و فرقه‌های اسلامی در سده‌های میانه، ترجمه جواد قاسمی، مشهد، بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی، 1375.

متها، فاروق، غزالی و اسماعیلیان: مشاجره بر سر عقل و مرجعیت در اسلام سده‌های میانه، ترجمه فریدون بدره‌ای، تهران، فرزان‌روز، 1382.

محقق، مهدی، «اسماعیلیه»، یغما، سال سی‌ویکم، شماره 123، 1337، صص 306- 312.

محقق، مهدی ، چهارمین بیست گفتار در مباحث ادبی و فلسفی و کلامی و تاریخ علوم، تهران، مؤسسه مطالعات اسلامی دانشگاه تهران و کوالالامپور، 1376.

مدکور، ابراهیم بیومی، درباره فلسفه اسلامی، ترجمه عبدالمحمّد آیتی، تهران، نگاه، 1387.

مطهری، مرتضی، عدل الهی، تهران، صدرا، چاپ بیست‌وپنجم، 1385.

مفید، محمدبن محمد، النکت الاعتقادیه، ترجمه محمدجواد مشکور، تهران، کتابفروشی اشراق، 1367.

موسوی ‌بجنوردی، محمدکاظم، دائرۀ المعارف بزرگ اسلامی، ج 8، تهران، مرکز دائرۀالمعارف بزرگ اسلامی، 1385.

میرابوالقاسمی، محمدتقی، بازمانده میراث اسماعیلیه در ایران، رشت، پیام فرهنگ، 1384.

ناصری طاهری، عبدالله، نقش اسماعیلیان در جنگ‌های صلیبی، تهران، ققنوس، 1387.

نصر، حسین و اُلیور لیمن، تاریخ فلسفه اسلامی، ترجمه جمعی از استادان فلسفه، تهران، حکمت، 1383.

نوبختی، حسن‌بن موسی، فرق‌ الشّیعه، ترجمه محمدجواد مشکور، تهران، بنیاد فرهنگ ایران، 1353.

ویلی، پیتر، آشیانه عقاب: قلعه‌های اسماعیلی در ایران و سوریه، ترجمه فریدون بدره‌ای، فرزان‌روز، تهران، 1386.

ویلی، پیتر ، قلاع حشاشین، ترجمه علی‌محمد ساکی، تهران، علمی، 1368.

هاجسن، مارشال گ. س، فرقه اسماعیلیّه، ترجمه فریدون بدره‌ای، تبریز، کتابفروشی تهران با همکاری مؤسسه انتشارات فرانکلین، چاپ دوم، 1346.

همدانی، رشیدالدین فضل‌الله، فصلی از جامع التواریخ: سرگذشت حسن صباح و جانشینان او، به‌کوشش محمد دبیرسیاقی، تهران، البرز، 1366.

Eliade, mircea, The Encyclopedia of Religion, v 13, Macmillan publishing Company, New York, 1987.

Hastings, James, Encyclopedia of Religion and Ethics, v xi(11), T & T CLARK LTD, Scotland, 1994.

.