کاوشی در موارد اختلافی حد و تعزیر

فقه و اصول

مقاله 1، دوره 47، شماره 3 - شماره پیاپی 102، آذر 1394، صفحه 9-32   

نوع مقاله: پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/fiqh.v47i22.30809

نویسنده

سیف اله احدی^*

دانشگاه فردوسی مشهد

چکیده

تفاوت اساسی میان حد و تعزیر در نظام جزایی اسلام امری پذیرفته شده است. با تتبع در نصوص شریفه و عبارات فقها می‌توان گفت که ضابطه‌ «معین بودن نوع و اندازه‌ حد از سوی شارع و عدم تعیین نوع و مقدار تعزیر و در اختیار حاکم بودن آن» کلیت نداشته و فقها در جرایمی مانند مجامعت با همسر در روز ماه رمضان، ارتداد، افساد فی الأرض و ...، از حیث حدی یا تعزیری بودن آن با یکدیگر اختلاف دارند؛ لذا می‌توان اظهار داشت که در جرایم تعزیری هم‌سنخ با جرایم حدی، بر اساس قاعده‌ «التعزیر بما دون الحد» لازم است میزان مجازات تعزیری کمتر از مجازات حد باشد، اما نسبت به جرایم نوظهور، این قاعده اطلاق نداشته و بر اساس قاعده‌ «التعزیر بما یراه الحاکم» و با توجه به اطلاق مفهوم تعزیر و از باب رعایت مصلحت جامعه‌ اسلامی و نیز ریشه‌کن کردن فساد از روی زمین، حاکم اسلامی می‌تواند در تعیین نوع و مقدار تعزیر مبسوط‌الید باشد.

کلیدواژه‌ها

حد؛ تعزیر؛ اختلاف؛ فقها؛ قواعد

مراجع

قرآن کریم

ابن ادریس، محمدبن احمد، السرائر الحاوی لتحریر الفتاوی، موسسه‌ نشر اسلامی، قم، چاپ چهارم، 1418 ق.

ابن بابویه، محمدبن علی، من لا یحضره الفقیه، قم، جامعه‌ مدرسین، بی‌تا.

ابن حمزه، محمّدبن علی، الوسیلة إلی نیل الفضیلة، قم، مکتبة آیة اللّه المرعشی، چاپ اول، 1408 ق.

ابن زهره، حمزة‌بن علی، غنیة النزوع إلی علمی الأصول و الفروع، قم، مؤسسه‌ امام صادق (ع)، چاپ اول، 1417 ق.

ابن سعید، یحیی بن احمد، الجامع للشرائع، قم، مؤسسه‌ سید الشهداء، چاپ اول، 1405 ق.

ابن فهد حلی، احمدبن محمد، المهذب البارع فی شرح المختصر النافع، قم، موسسه‌ نشر اسلامی، چاپ سوم، 1414 ق.

ابوالصلاح حلبی، تقی‌بن نجم، الکافی فی الفقه، تحقیق: رضا استادی، اصفهان، مکتبة الإمام علی (ع)، چاپ اول، 1403 ق.

اعرجی، عبدالمطلب بن محمد، کنز الفوائد فی حل مشکلات القواعد، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ اول، 1416 ق.

تبریزی، جواد، أسس الحدود و التعزیرات، قم، دفتر مؤلف، چاپ اول، 1417 ق.

تبریزی، جواد، منهاج الصالحین، قم، مجمع الإمام المهدی (عج)، چاپ اول، 1426 ق.

حائری، کاظم، «انواع تعزیر و ضوابط آن»، فقه اهل‌بیت (ع)، سال سیزدهم،51، 1386، (ص 3-33)

حر عاملی، محمد بن حسن، تفصیل وسائل الشیعة إلی تحصیل مسائل الشریعة، تهران، دار الکتب الإسلامیة، 1376.

حسینی شیرازی، محمد، الفقه موسوعة استدلالیة فی الفقه الإسلامی، بیروت، دارالعلوم، چاپ دوم، 1409 ق.

حسینی عاملی، محمدجواد بن محمد، مفتاح الکرامة فی شرح قواعد العلاّمة، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ اول، 1419 ق.

خمینی، روح‌الله، الرسائل، قم، مؤسسه‌ اسماعیلیان، بی‌تا.

خمینی، روح‌الله، تحریر الوسیله، تهران، موسسه‌ تنظیم و نشر آثار امام خمینی، چاپ اول، 1412 ق.

خویی، ابوالقاسم، مبانی تکملة المنهاج، قم، مؤسسه‌ احیاء آثار امام خوئی، چاپ اول، 1422 ق

راغب اصفهانی، حسین بن محمد، مفردات ألفاظ القرآن، بیروت، دار العلم- الدار الشامیة، چاپ اول، 1412 ق.

رحمتی، محمد، کتاب الحدود، قم، دفتر مولف، چاپ دوم، 1375.

روحانی، محمد صادق، فقه الصادق علیه (ع)، قم، مدرسه‌ امام صادق (ع)، چاپ اول، 1412 ق.

شهید اول، محمد بن مکی، الدروس الشرعیة فی فقه الإمامیة، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ دوم، 1417 ق.

شهید اول، محمد بن مکی ، القواعد و الفوائد، قم، نشر مفید، چاپ اول، 1400 ق.

شهید اول، محمد بن مکی ، اللمعة الدمشقیة فی فقه الإمامیة، بیروت، دار التراث- الدار الإسلامیة، چاپ اول، 1410 ق.

شهید اول، محمد بن مکی ، غایة المراد فی شرح نکت الإرشاد، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، چاپ اول، 1414 ق.

شهید ثانی، زین‌الدین بن علی، الروضة البهیة فی شرح اللمعة الدمشقیة، قم، کتابفروشی داوری، چاپ اول، 1410 ق.

شهید ثانی، زین‌الدین بن علی، حاشیة الإرشاد، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، چاپ اول، 1414 ق.

شهید ثانی، زین‌الدین بن علی ، روض الجنان فی شرح إرشاد الأذهان، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، چاپ اول، 1402 ق.

شهید ثانی، زین‌الدین بن علی ، مسالک الأفهام إلی تنقیح شرائع الإسلام، قم، مؤسسه‌ معارف اسلامی، چاپ اول، 1413 ق.

صاحب جواهر، محمد حسن بن باقر، جواهر الکلام فی شرح شرائع الإسلام، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، چاپ هفتم، 1404 ق.

طباطبایی کربلایی، علی بن محمد علی، ریاض المسائل، قم، مؤسسه‌ آل البیت (ع)، چاپ اول، 1418 ق.

طباطبایی، محمد حسین، المیزان فی تفسیر القرآن، قم، انتشارات اسلامی، چاپ پنجم، 1417 ق.

طوسی، محمد بن حسن، الاستبصار، دار الکتب الإسلامیة، تهران، چاپ چهارم، 1363.

طوسی، محمد بن حسن ، الخلاف، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ اول، 1425 ق.

طوسی، محمد بن حسن ، المبسوط فی الفقه الإمامیة، تهران، مکتبة المرتضویة لإحیاء الآثار الجعفریة، چاپ سوم، 1387 ق.

طوسی، محمد بن حسن ، النهایة فی مجرد الفقه و الفتاوی، بیروت، دار الکتاب العربی، چاپ دوم، 1400 ق.

طوسی، محمد بن حسن ، تهذیب الاحکام، تهران، دار الکتب الإسلامیۀ، چاپ اول، 1418 ق.

علامه حلی، حسن بن یوسف، إرشاد الأذهان إلی أحکام الإیمان، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ اول، 1410 ق.

علامه حلی، حسن بن یوسف ، تحریر الأحکام الشرعیة علی مذهب الإمامیة، قم، مؤسسه‌ امام صادق (ع)، چاپ اول، 1420 ق

علامه حلی، حسن بن یوسف ، قواعد الأحکام فی معرفة الحلال و الحرام، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ اول، 1413 ق

علامه حلی، حسن بن یوسف ، مختلف الشیعة فی أحکام الشریعة قم، ، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ دوم، 1413 ق.

فاضل الآبی، حسن بن ابی طالب، کشف الرموز فی شرح مختصر النافع، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ سوم، 1417 ق.

فاضل موحدی لنکرانی، محمد، تفصیل الشریعة فی شرح تحریر الوسیلة- الحدود، قم، مرکز فقهی ائمه‌ اطهار (ع)، چاپ اول، 1422 ق.

فاضل هندی، محمدبن حسن، کشف اللثام و الإبهام عن قواعد الأحکام، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ اول، 1416 ق.

فاضل‌مقداد، مقدادبن عبد اللّه، التنقیح الرائع لمختصر الشرائع، قم، کتابخانه‌ آیت الله مرعشی، چاپ اول، 1404 ق.

فخرالمحققین، محمد بن حسن، ایضاح الفوائد فی شرح مشکلات القواعد، قم، مؤسسه‌ اسماعیلیان، چاپ اول، 1387 ق.

فیض، علیرضا، مقارنه و تطبیق در حقوق جزای عمومی اسلام، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، چاپ اول، 1368 .

قبله‌ای خوئی، خلیل، قواعد فقه- بخش جزا، تهران، انتشارات سمت، چاپ اول، 1388.

قمّی، علی بن محمد، جامع الخلاف و الوفاق، قم، زمینه سازان ظهور امام عصر (ع)، چاپ اول، 1421 ق.

کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، قم، دار الحدیث للطباعة و النشر، چاپ اول، 1429 ق.

گلپایگانی، محمد رضا، تقریرات الحدود و التعزیرات، قم، دارالقرآن الکریم، چاپ اول، 1412 ق.

مامقانی، عبدالله، مناهج المتقین، چاپ سنگی، موسسه‌ آل البیت (ع)، بی‌تا.

محقق‌حلی، جعفربن حسن، المختصر النافع فی فقه الإمامیة، قم، مؤسسه‌ مطبوعات دینی، چاپ ششم، 1418 ق.

محقق‌حلی، جعفربن حسن، شرائع الإسلام فی مسائل الحلال و الحرام، قم، مؤسسه‌ اسماعیلیان، چاپ دوم، 1408 ق.

محقق داماد، مصطفی، قواعد فقه، تهران، مرکز نشر علوم اسلامی، چاپ ششم، 1385.

محقق کرکی، علی بن حسین، جامع المقاصد فی شرح القواعد، قم، مؤسسه‌ آل البیت (ع)، چاپ دوم، 1414 ق.

محمدی گیلانی، محمد، حقوق کیفری در اسلام، تهران، نشر سایه، چاپ اول، 1379 .

مفید، محمد بن محمد، المقنعه، قم، موسسه‌ نشر اسلامی، چاپ چهارم، 1417 ق.

مقدس اردبیلی، احمد بن محمد، زبدة البیان فی أحکام القرآن، تهران، المکتبة الجعفریة لإحیاء الآثار الجعفریة، چاپ اول، بی‌تا.

مقدس اردبیلی، احمد بن محمد، مجمع الفائدة و البرهان فی شرح إرشاد الأذهان، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ اول، 1403 ق.

مکارم شیرازی، ناصر، «تعزیرات در اسلام»، مجله‌ نور علم، شماره‌ی 7، 1363.

مکارم شیرازی، ناصر، تعزیر و گستره آن، قم، انتشارات مدرسه‌ امام علی (ع)، چاپ اول، 1425 ق.

مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دارالکتب الإسلامیه، چاپ شانزدهم، 1378.

منتظری، حسینعلی، مبانی فقهی حکومت اسلامی، ترجمه‌ محمود صلواتی، تهران، موسسه‌ کیهان، چاپ اول، 1367.

موسوی خوانساری احمد، جامع المدارک، تهران، مکتبۀ الصدوق، چاپ اول، 1405 ق.

موسوی‌اردبیلی، عبدالکریم، فقه الحدود و التعزیرات، قم، مؤسسة النشر لجامعة المفید، چاپ دوم، 1427 ق.

موسوی‌عاملی، محمد بن علی، مدارک الأحکام فی شرح عبادات شرائع الإسلام، بیروت، مؤسسه‌ آل البیت (ع)، چاپ دوم، 1411 ق.

مومن قمی، محمد، کلمات سدیده فی مسائل جدیدة، قم، موسسه‌ نشر اسلامی، چاپ اول، 1415 ق.

مومن قمی، محمد، مبانی تحریر الوسیله- کتاب الحدود، تهران، مؤسسه‌ تنظیم و نشر آثار امام خمینی، چاپ اول، 1422 ق.

نوری، حسین‌بن محمد تقی، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، قم، مؤسسه‌ی آل‌البیت (ع)، چاپ اول، 1408 ق.

هاشمی‌شاهرودی، محمود، بایسته‌های فقه جزا، تهران، نشر میزان، چاپ اول، 1378.