ابن جنی، مجاز و اصالت حقیقت

زبان و ادبیات عربی

مقاله 3، دوره 6، شماره 10، مرداد 1393، صفحه 115-138   

نوع مقاله: علمی - پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jall.v6i10.40965

نویسندگان

امیر صالح معصومی^* ؛ محمد خاقانی؛ محمد رضا ابن الرسول

دانشگاه اصفهان

چکیده

مجاز یکی از مهم‌ترین پدیده‌های زبانی است که شناخت ویژگی‌های آن می‌تواند نقش به سزایی در شکل‌گیری فهم صحیح از سخن متکلم داشته باشد. این پدیده زبانی همواره از جنبه‌های مختلف ادبی، اصولی و کلامی بررسی شده است. ابن جنی یکی از مشهورترین نحویان و زبان شناسان قرن چهارم است که در این باب دیدگاه بسیار ویژه‌و متفاوتی دارد. در نگاه ابن جنی، مجاز گستره‌کاربرد بسیار وسیعی دارد چنان که بیشتر واژگان یک زبان را به خود اختصاص داده و تمییز آن از حقیقت بسیار دشوار می‌نماید. برداشت خاص او از مجاز افزون بر تأثیراتی که بر ادبیات و علم کلام می‌گذارد، می‌تواند بر یکی از مشهورترین نظریه‌های اصول فقه در مباحث الفاظ یعنی اصل ترجیح حقیقت بر مجاز یا «اصالت حقیقت» نیز تأثیر گذار باشد. در این مقاله برآنیم تا در کنار شرح نظریه ابن جنی، با بهره گیری از روش توصیفی- تحلیلی، تأثیر آن را بر اصالت حقیقت مورد مطالعه قرار دهیم. به نظر می‌رسد با پذیرش دیدگاه ابن جنی، عمومیت اجرای «اصل حقیقت» آنگونه که اصولیان ادعای آن را دارند، با محدودیت‌های جدی روبه‌رو ‌شود و بر خلاف نظر ایشان، می‌بایست به هنگام شک در اراده متکلم از «اصالت مجاز» بهره برد.

کلیدواژه‌ها

ابن جنی؛ حقیقت و مجاز؛ اصول فقه؛ اصالت حقیقت

مراجع

القرآن الکریم.

ابن اثیر، ضیاء الدین نصرالله بن محمد.( [1418هـ] / 1995م). المثل السائر فى أدب الکاتب والشاعر. حققه محمد محیی‌الدین عبدالحمید. بیروت: المکتبه العصریه.

ابن جنی، أبو‌الفتح عثمان بن جنى موصلى. (1372هـ. / 1952م). الخصائص. حققه محمد على النجار. بیروت: عالم الکتب.

ابن سیده، أبوالحسن على بن إسماعیل. (1417هـ / 1996م). المخصص. حققه خلیل إبراهیم جفال. بیروت: دار إحیاء التراث العربى.

ابن عصفور، على بن مؤمن. (1392 هـ / 1972م). المقرّب. حققه أحمد عبد الستار الجوارى وعبدالله الجبورى. [بغداد: مطبعه العانى].

ابن مالک، جمال‌الدین محمد بن عبدالله. (1420 هـ / 1982م). شرح الکافیه الشافیه. حققه عبدالمنعم أحمد الهریرى. مکه المکرمه: جامعه أم القری.

ابن منظور، محمد بن مکرم. لسان العرب. بیروت: دار صادر، [د. ت].

اسنوی، عبدالرحیم بن الحسن. (1400 هـ / [1979م]). التمهید فى تخریج الفروع علی الأصول. حققه محمد حسن هیتو. بیروت: مؤسسه الرساله.

اسنوی، عبدالرحیم بن الحسن. (1420هـ / 1999م). نهایه السول شرح منهاج الوصول. بیروت: دار الکتب العلمیه.

بزدوی، علی بن محمد. کنز الوصول إلی معرفه الأصول. کراتشى: مطبعه جاوید بریس، [د. ت].

بصری، أبوالحسین محمد بن علی. (1403 هـ / [1982م]). المعتمد فى أصول الفقه. حققه خلیل المیس. بیروت: دار الکتب العلمیه.

تهانوی، محمد بن علی. ([1416 هـ] / 1996م). کشاف اصطلاحات الفنون والعلوم. حققه على دحروج. بیروت: مکتبه لبنان ناشرون.

جبر، فرید، وآخرون. ([1416 هـ] / 1996م). موسوعه مصطلحات علم المنطق عند العرب. بیروت: مکتبه لبنان ناشرون.‏

جصاص، أحمد بن علی رازی. (1405 هـ / 1985م). الفصول فى الأصول. حققه عجیل جاسم النشمى. الکویت: وزاره الأوقاف والشئون الإسلامیه.

رازی، فخرالدین محمد بن عمر. (1400 هـ / [1979م]). المحصول فى علم الأصول. حققه طه جابر فیاض العلوانى. الریاض: جامعه الإمام محمد بن سعود الإسلامیه.

زرکشی، بدر‌الدین محمد بن بهادر. (1421 هـ / 2000م). البحر المحیط فى أصول الفقه. حققه محمد محمد تامر. بیروت: دار الکتب العلمیه.

زمخشری، أبوالقاسم محمود بن عمرو. (1414 هـ / 1993م). المفصل فى صنعه الإعراب. حققه على بو ملحم. بیروت: مکتبه الهلال.

سبکی، علی بن عبد کافی. (1404 هـ / [1983م]). الإبهاج فى شرح المنهاج علی منهاج الوصول إلی علم الأصول للبیضاوى. حققه جماعه من العلماء. بیروت: دار الکتب العلمیه.

سرخسی، محمد بن أحمد بن أبی‌سهل. (1414 هـ / 1993م). أصول السرخسى. بیروت: دار الکتاب العلمیه.

سکاکی، أبو‌یعقوب یوسف بن محمد. (1420 هـ / 2000م). مفتاح العلوم. حققه عبد الحمید هنداوى. بیروت: دار الکتب العلمیه.

سیوطی، جلال‌الدین عبد‌الرحمن بن أبی‌بکر. همع الهوامع فى شرح جمع الجوامع. حققه عبدالحمید هنداوى. مصر: المکتبه التوفیقیه، [د .ت].

صبان، محمد بن علی. (1417 هـ / 1997م). حاشیه الصبان علی شرح الأشمونى لألفیه ابن مالک. بیروت: دار الکتب العلمیه.

فرزدق، همام بن غالب. (1407 هـ / 1987م). دیوان الفرزدق. جمعه وعلق علیه على فاعور. بیروت: دار الکتب العلمیه.

مرکز اطلاعات و مدارک اسلامی. (1390 هـ. ش / [2011م]). فرهنگ نامه اصول فقه. قم: پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی.