معرفت ادیان از منظر عبدالکریم جیلی

جستارهایی در فلسفه و کلام

مقاله 1، دوره 49، شماره 2، آذر 1396، صفحه 35-56   

نوع مقاله: علمی پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/philosophy.v50i1.69464

نویسندگان

محدثه پورحسن^{* 1}؛ علی اشرف امامی²؛ مهدی حسن زاده²

¹دانشگاه فردوسی مشهد

²فردوسی مشهد

چکیده

در این جستار دیدگاه‌های عبدالکریم جیلی در خصوص ادیان مورد بررسی قرار گرفته است. در این راستا، نشان داده می‌شود که جیلی تحت تأثیر نظریه اله‌المعتقد ابن‌عربی چگونه در مورد دیگر ادیان (بت‌پرستان، اهل طبایع، دوگانه‌پرستان، براهمه، یهود، مسیحیت و ...) قضاوت کرده است. علاوه‌بر این، گزارش‌هایی که جیلی در باب ادیان بیان می‌کند در برخی موارد مشابه با آثار دیگر و ناشی از نظریات دیگر نویسندگان تا عصر خویش است. در این میان، تفسیر جیلی از دین اسلام، تفسیر ویژه‌ای است. با توجه به اهمیت حقیقت محمدی در دیدگاه‌ها و نظریات جیلی، او تعبیر دین کلی را در مورد دین اسلام به کار برده و دین سایر انبیاء را دین جزئی دانسته است. «دین کلی» در این تعبیر ناشی از معیت کبری و مقام جمع‌الجمعی پیامبر (ص) است که در تمامی عوالم وجود و مراتب هستی و تمامی اشخاص انسانی حضور دارد. این حضور با ظهور «وجه‌الله» در مکاشفات عرفا مطابقت دارد.

کلیدواژه‌ها

معرفت ادیان؛ عبدالکریم جیلی؛ اله‌المعتقد؛ ابن‌عربی؛ دین اسلام

مراجع

قرآن کریم.

کتاب مقدس.

ابن عربی، محمد بن علی، الفتوحات المکیه، بیروت: دار الصادر، چاپ اول، بی‌تا.

ابن عربی، محمد بن علی ، ترجمان‌ الاشواق، شرح رینولد نیکلسون، پیشگفتار مارتین لینگز، ترجمه و شرح گل‌بابا سعیدی، تهران: جامی، 1392.

ابن عربی، محمد بن علی ، فصوص ‌الحکم، تصحیح و ترجمه محمد خواجوی، تهران: مولی، چاپ سوم، 1393.

ابوالمعالی، محمد بن عبید الله، «بیان ‌الادیان»، در شرح ادیان و مذاهب جاهلی و اسلامی، تصحیح عباس اقبال آشتیانی و محمدتقی دانش‌پژوه، به اهتمام محمد دبیرسیاقی، تهران: روزنه، چاپ اول، 1376.

ابوزید، نصر حامد، چنین گفت ابن‌عربی، ترجمه محمد راستگو، تهران: نشر نی، چاپ دوم، 1387.

اشرف ‌امامی، علی، مقایسه دیدگاه‌های عرفانی عبدالکریم جیلی و ابن‌عربی، تهران: بصیرت، 1389.

بخاری، محمدبن اسماعیل، صحیح‌ البخاری باختلاف الروایات، طبعه جدید منقحه مصححه و مضبوطه باشراف محمد بنیس، الدارالبیضاء: دارالمعرفه، 1418 ق.

بلعمی، محمدبن محمد، تاریخ بلعمی؛ تکمله و ترجمه تاریخ طبری، تألیف محمدبن جریر طبری، تصحیح محمدتقی بهار و بکوشش محمد پروین گنابادی، تهران: زوّار، 1353.

بویس، مری، زردشتیان؛ باورها و آداب دینی آن‌ها، ترجمه عسگر بهرامی، تهران: ققنوس، چاپ نهم، 1386.

بیضاوی، عبدالله بن عمر، انوارالتنزیل و اسرار التاویل، بیروت: دار احیاءالتراث العربی، 1418 ق.

تستری، سهل‌بن‌عبدالله، تفسیر التستری، تصحیح محمد باسل عین‌السود، بیروت: دارالکتب العلمیه، 1423 ق.

جیلانی، عبدالکریم بن ابراهیم، الانسان‌ الکامل فی معرفه الاواخر و الاوائل، تصحیح و تعلیق فاتن محمد خلیل اللبون فولادکار، بیروت: موسسه التاریخ العربی، 2000 م.

جیلانی، عبدالکریم بن ابراهیم ، الکهف و الرقیم فی شرح بسم‌الله الرحمن الرحیم، تحقیق شیخ قاسم طهرانی، بیروت: دار و مکتبه هلال، طبعه الاولی، 2008 م.

جیلانی، عبدالکریم بن ابراهیم ، النقطه‌ الموسوم بحقیقه‌ الحقایق، تصحیح و تعلیق استاذ بدوی طه علام، بی‌جا: الباب الاخضر، بی‌تا.

جیلانی، عبدالکریم بن ابراهیم ، قاب قوسین ملتقی الناموسین فی معرفه سیدالکونین، قاهره: دارالآفاق، 1428 ق.

چند، تارا، تأثیر اسلام در فرهنگ هند، ترجمه علی پیرنیا و عزالدین عثمانی، تهران: انتشارات پاژنگ، 1374.

حلاج، حسین‌بن‌منصور، مجموعه آثار حلاج، تحقیق و ترجمه و شرح قاسم میرآخوری، تهران: یادآوران، 1379.

خراسانی، شرف‌الدین، «ابن‌عربی»، دائره‌المعارف بزرگ اسلامی، ج 4، تهران، 1370.

خوارزمی، تاج‌الدین حسین، شرح فصوص‌الحکم، به اهتمام نجیب مایل هروی، تهران: مولی، چاپ سوم، 1375.

زروانی، مجتبی، «براهمه در آثار متکلمان مسلمان»، مطالعات اسلامی، نشریه دانشکده الهیات و معارف اسلامی دانشگاه فردوسی مشهد، شماره 59، بهار 1382.

سجادی، جعفر، فرهنگ اصطلاحات فلسفی ملاصدرا، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، سازمان چاپ و انتشارات، 1379.

سیوطی، عبدالرحمن بن ابی‌بکر، الدر المنثور فی تفسیر المأثور، قم: کتابخانه آیه الله مرعشی نجفی، 1404 ق.

شایگان، داریوش، ادیان و مکتب‌های فلسفی هند، تهران: امیرکبیر، چاپ هشتم، 1394.

شهرستانی، محمدبن عبدالکریم، الملل و النحل، ترجمه افضل‌الدین صدر ترکه اصفهانی، تصحیح و ترجمه سیدمحمدرضا جلالی نائینی، تهران: چاپخانه علمی، 1321.

طبری، احسان، برخی بررسی‌ها درباره جهان‌بینی‌ها و جنبش‌های اجتماعی در ایران، به کوشش علی اردستانی، تهران: قومس، چاپ اول، 1395.

عفیفی، ابوالعلاء، شرحی بر فصوص‌ الحکم، ترجمه نصرالله حکمت، تهران: الهام، 1380.

علاءالدوله سمنانی، احمد بن محمد، مصنفات فارسی علاءالدوله سمنانی، به اهتمام نجیب مایل هروی، تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، چاپ اول، 1369.

فخر رازی، محمدبن‌ عمر، مفاتیح‌ الغیب، بیروت: دار احیاء التراث العربی، 1420 ق.

کلینی، محمدبن‌ یعقوب، الکافی، تصحیح علی‌اکبر غفاری و محمد آخوندی، تهران: دارالکتب الاسلامیه، 1407 ق.

لاهیجی، شمس الدین محمد، مفاتیح الاعجاز فی شرح گلشن راز، مقدمه و تصحیح محمدرضا برزگر خالقی و عفت کرباسی، تهران، زوار، 1378.

مشکور، محمدجواد، فرهنگ فرق اسلامی، مقدمه کاظم مدیر شانه‌چی، مشهد: بنیاد پژوهش‌های آستان قدس رضوی، 1368.

مقاتل‌بن سلیمان، تفسیر مقاتل‌بن سلیمان، بیروت: دار احیاء التراث، 1423 ق.

ناصر خسرو، زاد المسافرین، به کوشش محمد بذل‌الرحمن، بی‌جا: کتابفروشی محمودی، 1341.

یعقوبی، احمدبن ابی یعقوب، تاریخ یعقوبی، ترجمه دکتر محمدابراهیم آیتی، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب، 1342.

یمنی، ابی‌محمد، عقائد الثلاث و السبعین فرقه، تحقیق محمدبن عبدالله زربان الغامدی، مدینه منوره: نشر مکتبه العلوم و الحکم، چاپ دوم، 1422 ق.

Parrinder, Geoffrey, Jesus in the Qurʼān, London: Faber and Faber, 1965