تحلیل و مفهوم شناسیِ کلامیِ اصطلاح «دینِ علی (ع)» در منابع روایی فریقین

جستارهایی در فلسفه و کلام

مقاله 2، دوره 49، شماره 2، آذر 1396، صفحه 83-102   

نوع مقاله: علمی پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/philosophy.v49i2.41622

نویسندگان

مجتبی سپاهی؛ سیدمهران طباطبائی^*

اصفهان

چکیده

لغت «دین» دارای معنای لغوی و اصطلاحی معینی است که طاعت و انقیاد از لوازم معنایی و اصطلاحی آن است. اصطلاح «دین علی (ع)» که دارای معنایی متفاوت از کاربرد کلمه سنت برای خلفای پیامبر (ص) است (سنت ابوبکر، سنت عمر)؛ توسط ائمه (ع)، پیروان علی (ع) و دشمنان وی استعمال شده است. در روایات فریقین، اضافه نام شخص به کلمه «دین» منحصر به علی (ع) نیست، بلکه در مورد عثمان، معاویه، یزید بن معاویه، اوصیاء، ملائکه، فاطمه (س) و حسنین (ع) نیز اطلاق شده است. در نهایت با بررسی منابع روایی مشخص می‌شود که رویکرد فقهی و قضائی و رویکرد سیاسی علی (ع) علت انحصار اضافه کلمه «دین» به نام علی (ع) در میان خلفا است. برخلاف اعتقاد برخی خاورشناسان، «دین علی (ع)» همان «دین محمد (ص)» است. شایان ذکر است، علی (ع) دارای مبانی معین و مشخص فقهی، قضائی و سیاسی متمایز از خلفا بود؛ اما به علت عدم تبعیت مردم از قوانین مورد نظر وی و اصرار آن‌ها بر اجرای سنن خلفا پیشین، ناگزیر برخی از این سنت‌ها در حکومت علی (ع) نیز اجرائی شد، ولی این هرگز به معنایی عدم تحقق سنت و سیره فقهی-قضایی علی (ع) نیست.

کلیدواژه‌ها

مفهوم شناسی؛ دین، علی (ع)؛ دین علی (ع)؛ روایات؛ دین محمد (ص)

مراجع

ابراهیم حسن، حسن، تاریخ سیاسی اسلام، ترجمه ابوالقاسم پاینده، تهران، سازمان انتشارات جاویدان، چاپ ششم، 1366.

ابن أبی الحدید، عبد الحمید بن هبة الله، شرح نهج البلاغه، تحقیق: محمد أبو الفضل إبراهیم، دار إحیاء الکتب العربیة، بی تا.

ابن ابی شیبه، عبد الله بن محمد، المصنف، تحقیق سعیداللحام، بیروت، دارالفکر للطباعه و النشر و التوزیع، چاپ اول، 1409 ق.

ابن الأثیر، علی بن محمد، أسد الغابة فی معرفة الصحابة، بیروت، دار الفکر، 1409 ق.

ابن الأثیر، علی بن محمد ، الکامل، بیروت، دارصادر- داربیروت، 1385 ق.

ابن بابویه، محمدبن علی، من لایحضره الفقیه، مصحح علی اکبر غفاری، قم، دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، چاپ دوم، 1413 ق.

ابن حنبل، احمد بن محمد، مسند احمد، بیروت-لبنان، دارصادر، بی‌تا.

ابن حیون، نعمان بن محمد، دعائم الاسلام و ذکر الحلال و الحرام و القضایا و الاحکام، قم، موسسه آل البیت علیهم السلام، چاپ دوم، 1385 ق.

ابن خلدون، عبد الرحمن بن محمد، تاریخ ابن خلدون، تحقیق خلیل شحادة، بیروت، دار الفکر، چاپ دوم، 1408 ق.

ابن درید، محمدبن حسن، کتاب الاشتقاق، بغداد، چاپ عبدالسلام محمد هارون، 1399 ق.

ابن طاووس، علی بن موسی، اقبال الاعمال (ط_القدیمه)، تهران، دارالکتب الاسلامیه، چاپ دوم، 1409 ق.

ابن طاووس، علی بن موسی ، فلاح السائل و نجاح المسائل، قم، بوستان کتاب، چاپ اول، 1406 ق.

ابن عبدالبر، یوسف بن عبدالله، الاستیعاب، تحقیق علی محمد البجاوی، چاپ اول، بیروت، 1412 ق.

ابن قتیبه، عبدالله بن مسلم، الامامه و السیاسه المعروف بتاریخ الخلفاء، تحقیق علی شیری، بیروت، دارالضواء، چاپ اول، 1410 ق.

ابن مشهدی، محمدبن جعفر، المزار الکبیر، قم، دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، چاپ اول، 1419 ق.

ابومخنف کوفی، لوط بن یحیی، وقعه الطف، محمدهادی یوسفی غروی، ایران، قم، چاپ سوم، 1417 ق.

بخاری، محمدبن اسماعیل، صحیح بخاری، اللطباعه و النشر و التوزیع، 1401 ق.

برقی، احمدبن محمدبن خالد، المحاسن، تصحیح جلال الدین محدث، قم، دارالکتب الاسلامیه، چاپ دوم، 1371 ق.

بستانی، فؤاد، فرهنگ ابجدی، تهران، انتشارات اسلامی، چاپ دوم، 1375.

بلاذری، احمدبن یحیی، کتاب جمل من انساب الاشراف، بیروت، دارالتعارف للمطبوعات، چاپ اول، 1397 ق.

بلعمی، ابوعلی، تاریخنامه طبری، مصحح: محمد روشن، تهران، انتشارات البرز، چاپ سوم، 1373.

تمیمی آمدی، عبد الواحد بن محمد، غرر الحکم و درر الکلم، قم، دار الکتاب الإسلامی، چاپ دوم، 1410 ق.

ثقفی کوفی، ابراهیم بن محمد، الغارات، عبدا لزهراء حسینی، تهران، دارالکتاب الاسلامی، 1410 ق.

جبران مسعود، عبدالستار قمری، فرهنگ رائد الطلاب، تهران، انتشارات دانش پژوه، چاپ سوم، 1389.

جوادی آملی، عبدالله، منزلت عقل در هندسه معرفت دینی، تهران، اسراء، چاپ چهارم، 1389.

خدایار محبی، منوچهر، بنیاد دین و جامعه شناسی، تهران، انتشارات زوار، 1342.

دینوری، ابو حنیفه احمد بن داود، الأخبار الطوال، تحقیق عبد المنعم عامر مراجعه جمال الدین شیال، قم، منشورات الرضی، 1368.

ذهبی، محمد بن احمد، تاریخ الاسلام، بیروت، دار الکتاب العربی، چاپ دوم، 1413 ق.

زکار، سهیل، تاریخ العرب و الاسلام، بیروت، دارالفکر، بی‌تا.

شافعی، محمدبن ادریس، الام، قاهره، 1321 ق.

شریف رضی، محمد بن حسین، نهج البلاغة (للصبحی صالح)، قم، چاپ هجرت، چاپ اول، 1414 ق.

صفار، محمدبن حسن، بصائر الدرجات فی فضائل آل محمد (صلی الله علیه و آله و سلم)، ایران، قم، مکتبه آیت الله المرعشی چاپ دوم، 1404 ق.

طبرسی، احمدبن علی، الاحتجاج، مشهد، نشرالمرتضی، چاپ اول، 1403 ق.

طبری، محمدبن جریر، تاریخ طبری، تحقیق محمدابوالفضل ابراهیم، بیروت، دارالتراث، چاپ دوم، 1387 ق.

طبری، محمدبن جریر ، تاریخ طبری، ترجمه ابوالقاسم پاینده، تهران، انتشارات اساطیر، چاپ پنجم، 1375.

طوسی، محمدبن حسن، الامالی، قم، دارالثقافه، چاپ اول، 1414 ق.

طوسی، محمدبن حسن ، التهذیب، تهران، دارالکتب الاسلامیه، 1365.

طوسی، محمدبن حسن ، الفهرست، قم، انتشارات ستاره، 1420 ق.

عیاشی، محمدبن مسعود، تفسیر العیاشی، محقق هاشم رسولی محلاتی، تهران، المطبعه العلمیه، چاپ اول، 1380 ق.

غلامی، یوسف، پس از غروب، تهران، انتشارات نجم الهدی، چاپ دوم، 1385.

فسوی، یعقوب بن سفیان، المعرفه و التاریخ، تحقیق اکرم ضیاءالعمری، بیروت، موسسه الرساله، چاپ دوم، 1401 ق.

قرشی بنایی، علی اکبر، قاموس قرآن، تهران، دارالکتب الاسلامیه، چاپ ششم، 1412 ق.

کشی، محمدبن عمر، رجال الکشی، مشهد، انتشارات دانشگاه مشهد، 1348.

کلینی، محمدبن یعقوب، الکافی، تهران، دارالکتب الاسلامیه، چاپ چهارم، 1407 ق.

مالک بن انس، الموطأ، تصحیح وتعلیق: محمد فؤاد عبد الباقی، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، 1406 ق.

مجلسی، محمدباقربن محمدتقی، بحارالانوار (ط- بیروت)، چاپ دوم، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1403 ق.

مدرسی طباطبایی، حسین، میراث مکتوب شیعه از سه قرن نخستین هجری، ترجمه سیدعلی قرائی و رسول جعفریان، قم، نشر مورخ، چاپ اول، 1386.

مسلم بن حجاج، صحیح مسلم، بیروت، طبعه مصححه و مقابله علی عده مخطوطات و نسخ معتمده، بی‌تا.

مفید، محمدبن محمد، الارشاد فی معرفه حجج الله علی العباد، قم، مؤسسه آل البیت علیهم السلام، کنگره شیخ مفید چاپ اول، 1413 ق.

مقدسی، مطهربن طاهر، البدء و التاریخ، بور سعید، مکتبة الثقافة الدینیة، بی‌تا.

موصلی، ابویعلی احمد بن علی، مسند ابویعلی، حسین سلیم اسد، دارالمامون للتراث، بی‌تا.

نجاشی، احمدبن علی، رجال النجاشی، قم، انتشارات جامعه مدرسین، 1407 ق.

نصر بن مزاحم، وقعة صفین، مصحح: عبد السلام محمد هارون، قم، مکتبة آیة الله المرعشی النجفی، ۱۴۰۴ ق.

نوری، حسین بن محمدتقی، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، قم، موسسه آل البیت علیهم السلام، چاپ اول، 1408 ق.

یعقوبی، احمدبن ابی یعقوب، تاریخ الیعقوبی، بیروت، دار صادر، بی‌تا.

Amir-Moezzi, Mohammad Ali, The Spirituality of Shi'i Islam: Belief and Practices, London, The Institute of Ismaili Studies, (2011)

Bravmann,M.M, The Spiritual Background of Early Islam, Leiden, (1972).

Madelung, W, The Succession to Muhammad, Cambridge, (1997).

Serjeant. R.B, "Haram and hawtah, the Sacred Enclave in Arabia", in A.R. Badawi (ed.), Melanges Taha Husain, (Cairo 1962), pp 41-58.