بازسازی و تحلیل انتقادی «مدل فهم دین» در اندیشه علامه مجلسی

جستارهایی در فلسفه و کلام

مقاله 4، دوره 49، شماره 2، آذر 1396، صفحه 103-124   

نوع مقاله: علمی پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/philosophy.v49i2.62520

نویسنده

مهدی گنجور^*

دانشگاه اصفهان

چکیده

علامه محمدباقر مجلسی، از بزرگ‌ترین احیاگران حدیث شیعه و از مروّجان کم‌نظیر و پر توفیق کلام امامیه در مکتب فکری اصفهان به شمار می‌آید. قطع‌نظر از ابتکارات و خدمات فقهی و حدیثی این عالِم شیعی، منظومه معرفتی او با دستاوردهای کلامی و دین‌شناختی ماندگاری عجین است. اما متأسفانه این ساحت از اندیشه مجلسی نسبت به ساحت روایی و حدیثی آن، کمتر مورد عنایت محققان واقع‌شده است.
نظر به این خلأ پژوهشی، نوشتار حاضر بر آن است تا با الهام از آراء و مبانی فکری و روشی علامه مجلسی، به بازسازی و ارائه مدل فهم دین، در اندیشه کلامی او بپردازد. بازخوانی و تحلیل انتقادی مؤلفه‌ها و عناصر معرفتی این مدل از قبیل: اخبارگرایی و تقدّم‌انگاری نقل بر عقل، توجه به پارادایم و فضای پیرامونی صدور متن و کلام، لزوم وفاداری به متن با رویکرد حداقلی در أخذ تأویل به مثابه روش، واقع نمایی عُرفی زبان دین، و اصل کنترل آگاهانه پیش‌فرض‌ها در فرایند فهم، از مهم‌ترین یافته‌های این پژوهش محسوب می‌شوند. اما از آنجاکه الگو و اسلوب اخبارگرایی مجلسی، خالی از کاستی‌های روش‌شناختی نبوده، نگارنده در رفع این نقیصه و تکمیل و تنقیح مدل ادراکی وی، أخذ رویکرد برهانی و اصل حجیت و اعتبار عقل را به عنوان یکی از مؤلفه‌های اساسی در منطق فهم دین، پیشنهاد و تبیین نموده است.

کلیدواژه‌ها

علامه مجلسی؛ مدل فهم دین؛ اخبارگرایی؛ تأویل؛ زبان دین؛ عقل

مراجع

قرآن کریم.

استرآبادی، محمد امین، الفوائد المدنیه، قم: مؤسسه نشر اسلامی، 1426 ق.

انتظام، محمد، پیش‌فرض‌های فلسفی در علم اصول، قم: بوستان کتاب، 1384.

ایران نژادپاریزی، مهدی، روش‌های تحقیق در علوم اجتماعی، تهران: نشر مدران، 1382.

آزادکشمیری، محمدعلی، نجوم السماء فی تراجم العلماء (شرح حال علمای شیعه قرن‌های یازدهم و دوازدهم و سیزدهم هجری قمری)، تصحیح: میرهاشم محدث، تهران: امیرکبیر، 1382.

بوکای، موریس، مقایسه‌ای میان تورات، انجیل، قرآن و علم، ترجمه ذبیح الله دبیر، تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی، 1364.

تمیمی‌آمدی، عبدالواحد بن محمد، غرر الحکم و درر الکلم، قم: انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی، 1366.

جرجانی، علی بن محمد، التعریفات، تهران: ناصر خسرو، 1370.

جوادی آملی، عبدالله، فلسفه الهی از منظر امام رضا (ع)، ترجمه: زینب کربلایی، قم: اسراء، ۱۳۸۳‬.

دهخدا، علی اکبر، لغت نامه دهخدا، زیر نظر دکتر محمد معین، تهران: موسسه لغت نامه، 1341.

راغب اصفهانی، حسین بن محمد، مفردات الفاظ قرآن، تحقیق صفوان عدنان، بیروت: دارالعلم، 1416 ق.

رشاد، علی اکبر، دین پژوهی معاصر، تهران: پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، 1382.

شاکرین، حمیدرضا، مبانی و پیش انگاره‌های فهم دین، تهران: پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، 1390.

صالح، صبحی، دراسات فی فقه اللغه، بیروت: دار العلم للملایین، 2000 م.

صدر، محمد باقر، اقتصادنا، بیروت: دارالتعارف للمطبوعات، 1411 ق.

صدرالدین شیرازی، محمدبن ابراهیم، الحکمه المتعالیه فی الاسفار الاربعه العقلیه، بیروت: دار احیاء التراث العربی، 1410 ق.

طباطبائی، محمد حسین، تفسیر المیزان، ترجمه محمد باقر موسوی، قم: دفتر انتشارات اسلامی، 1374.

طریحی، فخرالدین بن محمد، مجمع البحرین، قم: مطبعه حاج احمدآقا، 1321.

طوسی، محمدبن حسن، التبیان فی تفسیر القرآن، بیروت، دارالاحیاء التراث العربی، بی‌تا.

فقهی زاده، عبدالهادی، علامه مجلسی و فهم حدیث، قم: بوستان کتاب، 1389.

قاضی عیاض، عیاض بن موسی، الشفاء بتعریف حقوق المصطفی، بیروت: دارالفکر، 1409 ق.

القرضاوی، یوسف، کیف نتعامل مع السنه النبویّه، القاهره: دار الشروق، 1421 ق.

کلینی، محمدبن یعقوب، الکافی، تهران: دارالکتب الاسلامیه، 1365.

گرجی، ابراهیم و سجاد برخورداری، مبانی روش تحقیق در علوم اجتماعی، تهران: نشر ثالث، 1388.

مجتهدشبستری، محمد، هرمنوتیک قرآن و سنت، تهران: طرح نو، 1379.

مجلسی، محمدباقر بن محمد تقی، «رساله درباره حکما، اصولیین و صوفیه» چاپ شده در جعفریان، رسول، دین و سیاست در دوره صفوی، تهران: انتشارات انصاریان، 1370، صص 260 - 267.

مجلسی، محمدباقر بن محمد تقی ، السماء و العالم، ترجمه محمد باقر کمره‌ای، تهران: اسلامیه، 1374.

مجلسی، محمدباقر بن محمد تقی ، بحارالانوار الجامعه لدرر أخبار الائمه الاطهار، بیروت: مؤسسه الوفاء، 1404 ق.

مجلسی، محمدباقر بن محمد تقی ، حق الیقین، تهران: اسلامیه، 1357.

مجلسی، محمدباقر بن محمد تقی ، رساله الاعتقادات، تحقیق مهدی رجایی، اصفهان مکتبه العلامه المجلسی، 1409 ق.

مجلسی، محمدباقر بن محمد تقی ، عین الحیاه، تهران: نشر رشیدی، 1375.

مجلسی، محمدباقر بن محمد تقی ، مرآه العقول، فی شرح اخبار آل الرسول، شرح کتاب الکافی لثقه الاسلام الکلینی، تصحیح مرتضی عسگری، تهران: دارالکتب الاسلامیه، 1356.

مسعودی، عبدالهادی، روش فهم حدیث، تهران: انتشارات سمت، 1384.

مصطفوی، حسن، التحقیق فی کلمات القرآن، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، جلد سوم، 1360.

مطهری، مرتضی، مجموعه آثار، قم و تهران: انتشارات صدرا، 1381.

معرفت، محمدهادی، تاریخ قرآن، تهران سمت، 1381.

نصیری، علی و محمد عابدی میانجی، معرفت قرآنی، تهران: پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، 1387.

وحید بهبهانی، محمدباقر بن محمداکمل، فوائد الحائریه، قم: مجمع الفکر الاسلامی، 1415 ق.

یوسفیان، حسن و احمدحسین شریفی، عقل و وحی، تهران: پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، 1385.