فتوای معیار در قانونگذاری در نظام حقوقی جمهوری اسلامی ایران (نگاهی دوباره به مفهوم اعلمیت در منظومه فقه حکومتی شیعه)

فقه و اصول

مقاله 2، دوره 47، شماره 3 - شماره پیاپی 102، آذر 1394، صفحه 59-87   

نوع مقاله: پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/fiqh.v47i22.23950

نویسنده

هادی حاج زاده^*

دانشجوی دکترای حقوق عمومی پردیس قم دانشگاه تهران

چکیده

«قانون‌گذاری» در هر نظام حکومتی بی‌تردید مبتنی بر مبانی فکری- فلسفی آن نظام است و بر جهان‌بینی خاص آن نظام استوار می‌شود. بر همین اساس، در یک جامعه اسلامی، باید دستورات شرعی ملاک قانون‌گذاری قرار گیرند تا آن قوانین برای مردم جامعه اسلامی حجیت داشته باشد.
در این تحقیق ضمن بیان مختصری از پیشینه تاریخی بحث، به بررسی احتمالات مختلف در باب فتوای معیار در قانون‌گذاری پرداخته‌ایم که این احتمالات عبارت‌اند از: فتوای مشهور فقها، فتوای مبتنی بر احتیاط، فتوای فقیه اعلم، هر فتوای فقهی و به این نتیجه رسیده‌ایم که با توجه به مبانی فقهی، فتوای فقیه اعلم به حجیت نزدیک‌تر است. سپس با اشاره به معیارهای «اعلمیت» در فقه سیاسی به این نتیجه رسیده‌ایم که در یک حکومت اسلامی، فقیه اعلم همان «فقیه حاکم» است که خبرگان جامعه اسلامی بر اعلمیت او در اداره امور جامعه بر اساس موازین اسلامی گواهی داده‌اند. در گام آخر و با توجه به مقرره فوق، رویه موجود در نظام جمهوری اسلامی در خصوص فتوای معیار در قانون‌گذاری تبیین و تشریح شده است و بیان شده که حکم و فتوای فقیه حاکم یا به‌طور مستقیم و یا با یک تحلیل ثانویه و به‌واسطه تفویضی که در قانون اساسی مندرج است (تفویض به مجلس در اتخاذ هر فتوای فقهی و تفویض به فقهای شورای نگهبان در اعمال نظر فقهی خویش) ملاک قانون‌گذاری در جمهوری اسلامی قرار می‌گیرد و لذا مشروعیت و حجیت قوانین در جمهوری اسلامی، نهایتاً قابل استناد به حکم فقیه حاکم است.

کلیدواژه‌ها

اعلمیت؛ قانون‌گذاری؛ فتوا؛ حکم

مراجع

آخوند خراسانی، محمد کاظم بن حسین، کفایة‌الاصول، قم، مؤسسه النشر الاسلامی، ۱۴۱۲ ق.

 

آخوند خراسانی، محمد کاظم بن حسین، کفایه‌الأصول، ترجمه محمد مسعود عباسی، قم، انتشارات دارالفکر، چاپ اول، ۱۳۸۶.

 

آشتیانی، محمدحسن بن جعفر، بحرالفوائد فی شرح الفرائد، ذوی‌القربی، چاپ اول، ۱۴۳۰ ق.

 

ارسطا، محمدجواد، نگاهی به مبانی تحلیلی نظام جمهوری اسلامی ایران، قم، بوستان کتاب، 1389.

 

اسماعیلی، محسن، تقریرات درس حقوق اساسی ایران، دانشگاه امام صادق ع، ۱۳۸۷.

 

انصاری، مرتضی‌بن محمد امین، الاجتهاد و التقلید، کتابفروشی امید، چاپ اول، ۱۴۰۴ ق.

 

انصاری، مرتضی‌بن محمد امین، فرائد الأصول، قم، مؤسسه دار الکتاب، ۱۳۷۷.

 

بروجردی، حسین، نهایة الأصول (تقریرات)، انتشارات ایران، قم، ۱۳۷۵.

 

جناتی، محمد ابراهیم، منابع اجتهاد از دیدگاه مذاهب اسلامی، بی‌جا، بی‌تا.

 

جناتی، محمد ابراهیم، «سیر تاریخی تقلید از اعلم»، کیهان اندیشه، ش ۲۹.

 

جنتی، احمد، حکومت اسلامی و قانون‌گذاری، سازمان تبلیغات اسلامی، سومین کنفرانس اندیشه اسلامی، ۱۳۶۳.

 

جوادی آملی، عبدالله، ولایت فقیه: ولایت فقاهت و عدالت، مرکز نشر اسراء، چاپ اول، ۱۳۷۸.

 

حائری، کاظم، «سیاست و حکومت»، فصلنامه علوم سیاسی، سال اول، شماره ۱، ۱۳۷۷.

 

حائری، کاظم، «شرط اعلمیت در رهبری»، تنظیم از سید مفیدالدین حسینی، حکومت اسلامی، سال سوم، ش ۲

 

حائری، کاظم، بنیان حکومت در اسلام (اساس الحکومة الاسلامیه)، وزارت ارشاد اسلامی، چاپ اول، ۱۳۶۴.

 

حجت کوه‌کمره‌ای، محمد، کتاب البیع (الملحق)، دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، چاپ دوم، ۱۴۰۹ ق.

 

حسینی سیستانی، علی، رساله توضیح‌المسائل، چاپ اول، ۱۳۷۳.

 

حسینی شیرازی، محمد، الفقه، القانون، بیروت، مرکز الرسول الأعظم (ص) للتحقیق و النشر، چاپ دوم، ۱۴۱۹ ق.

 

حکیم، محسن، مستمسک العروة‌الوثقی، مؤسسة دارالتفسیر، قم، چاپ اول، ۱۴۱۶ ق.

 

خامنه‌ای، علی، اجوبه الاستفتائات، سازمان تبلیغات اسلامی، چاپ اول، ۱۳۸۹.

 

خامنه‌ای، علی، تحریرالمسائل، کویت، دارالنبأ، چاپ دوم، ۱۴۲۸ ق.

 

خمینی، روح‌الله، انوار الهدایة فی تعلیقات علی کفایة، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (ره)، تهران، ۱۴۱۳ ق.

 

خمینی، روح‌الله، تحریرالوسیله، بی‌جا.

 

خمینی، روح‌الله، تهذیب‌الأصول (تقریرات)، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (ره)، تهران، ۱۳۸۲.

 

خمینی، روح‌الله، کتاب‌البیع، ترجمه مبحث ولایت فقیه (شئون و اختیارات ولی فقیه)، وزارت ارشاد اسلامی، اول، ۱۳۶۵.

 

خوئی، ابوالقاسم، التنقیح فی شرح العروة الوثقی، الجزء الاول: التقلید، مؤسسه إحیاء آثار الإمام خوئی، قم، ۱۴۱۸ ق.

 

خوئی، ابوالقاسم، الرأی السدید فی الاجتهاد و التقلید و الاحتیاط و القضاء، مقرر: غلامرضا عرفانیان، نجف، اول، ۱۳۸۶ ق.

 

شفیعی سروستانی، ابراهیم، فقه و قانوگذاری، موسسه فرهنگی طاها، قم، چاپ اول، ۱۳۸۱.

 

شهید ثانی، زین‌الدین بن علی، مسالک‌الأفهام الی تنقیح شرایع الاسلام، مؤسسة المعارف الاسلامیه، الاولی، ۱۴۱۸ ق.

 

شهید اول، محمد بن مکی، ذکری الشیعة فی احکام الشریعة، بصیرتی، قم، بی‌تا.

 

صاحب جواهر، محمد حسن بن باقر، جواهر الکلام فی شرح شرایع الاسلام، بیروت، چاپ هفتم، بی‌تا.

 

صدر، محمد باقر، اقتصادنا، المجمع العلمی للشهید الصدر، چاپ دوم، ۱۴۰۸

 

صدر، محمد باقر، جمهوری اسلامی، ترجمه سید جعفر حجت، انتشارات روزبه، بی‌تا

 

صرامی، سیف الله، منابع قانونگذاری در اسلام، بوستان کتاب، قم، چاپ اول، ۱۳۸۲

 

صورت مشروح مذاکرات مجلس بررسی نهائی قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، اداره کل امور فرهنگی و روابط عمومی مجلس شورای اسلامی، چاپ اول، ۱۳۶۴.

 

طباطبایی، محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، ترجمه موسوی همدانی، سید محمد باقر، دفتر انتشارات اسلامی جامعه‌ مدرسین حوزه علمیه قم، پنجم، ۱۳۷۴.

 

علم‌الهدی، علی بن حسین، الذریعة الی الأصول الشریعة، با تصحیح و مقدمه و تعلیقات ابوالقاسم گرجی، انتشارات دانشگاه تهران، ۱۳۴۸.

 

فاضل موحدی لنکرانی، محمد، تفصیل الشریعة فی شرح تحریرالوسیله (الاجتهاد و التقلید)، دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، دوم، ۱۴۱۴ ق.

 

فاضل موحدی لنکرانی، محمد، درس خارج فقه، جلسات سی‌وچهارم تا سی‌وهفتم، ۱۳۸۹

 

کدیور، محسن، «شرع شورای نگهبان در برابر قانون مجلس»، مجله آفتاب، شماره ۲۹.

 

محقق حلی، جعفر بن حسن، معارج‌الاصول، قم، مؤسسه آل البیت علیهم‌السلام، چاپ اول، ۱۴۰۳ ق.

 

محقق داماد، مصطفی، مباحثی از اصول فقه (دفتر دوم)، مرکز نشر علوم اسلامی، تهران، چاپ نهم، ۱۳۷۹.

 

محقق کرکی، علی بن حسین، رسائل، کتابخانه آیة‌الله مرعشی نجفی و دفتر نشر اسلامی، قم، چاپ اول، ۱۴۰۹ ق.

 

مرتضوی لنگرودی، محمد حسن، الدر النضید فی الاجتهاد و الاحتیاط و التقلید (حاشیه‌ای بر عروة‌الوثقی سید محمد کاظم طباطبائی یزدی)، مؤسسه انصاریان، قم، چاپ اول، ۱۴۱۲ ق.

 

مصباح یزدی، محمد تقی، مردم‌سالاری دینی و نظریه ولایت فقیه، به کوشش محمدجواد نوروزی، انتشارات مؤسسه آموزشی پژوهشی امام خمینی، چاپ پنجم، ۱۳۸۹.

 

مصباح یزدی، محمد تقی، نظام سیاسی اسلام (سلسله دروس اندیشه‌های بنیادین اسلامی)، به کوشش محمدجواد نوروزی، انتشارات مؤسسه آموزشی پژوهشی امام خمینی، چاپ دوم، ۱۳۸۰.

 

مکارم شیرازی، ناصر، انوارالفقاهه (جزء الاول: کتاب البیع)، مدرسه امام امیرالمومنین، قم، چاپ دوم، ۱۴۱۳ ق.

 

مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، دار الکتب الإسلامیة، چاپ اول، ۱۳۷۴.

 

منتظری، حسینعلی، دراسات فی ولایة‌ الفقیه و فقه الدولة الإسلامیه، المرکز العالمی للدراسات الاسلامیه، الاولی، ۱۴۰۸ ق.

 

مهرپور، حسین، «ضرورت تحول در قانونگذاری»، نامه مفید، سال اول، ش ۲، ۱۳۷۴.

 

مهرپور، حسین، مجموعه نظریات شورای نگهبان (دوره اول از تیرماه ۱۳۵۹ تا تیرماه ۱۳۶۵)، دادگستر، چاپ اول، ۱۳۸۷.

 

ورعی، جواد، مبانی و مستندات قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، دبیرخانه مجمع تشخیص مصلحت نظام، قم، چاپ اول، ۱۳۸۶.

 

یزدی، محمد، شرح و تفسیر قانون اساسی، مؤسسه تحقیقاتی انتشاراتی نور، ۱۳۶۸.

 

یزدی، محمد، مجموعه سخنرانی‌های پیرامون ولایت فقیه، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ اول، ۱۳۶۳.