کاوشی درباره تاریخ گذاری و مخاطب شناسی سوره ماعون

علوم قرآن و حدیث

مقاله 11، دوره 51، شماره 2 - شماره پیاپی 103، آذر 1398، صفحه 217-238   

نوع مقاله: پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/naqhs.v51i2.62989

نویسندگان

زهرا کلباسی اشتری¹؛ امیر احمدنژاد^{* 1}؛ محمدعلی مهدوی راد²

¹دانشگاه اصفهان

²دانشگاه تهران- پردیس فارابی

چکیده

سوره ماعون بنابر دیدگاه اغلب مفسران، سوره‌ای مکی است. همه جداول ترتیب نزول نیز آن را در زمره نخسین سور مکی قرار داده‌اند؛ چنانکه طول، لحن و مسجع بودن این سوره نیز آن‌ها را تأیید می‌کند. لیکن در حوزه محتوا، آیات ابتدایی این سوره در مذمت تکذیب‌گران قیامت، و آیات میانی در مذمت مصلّین ریاکار نازل شده که همین موجب گردیده تا برخی این سوره را دارای نزول گسسته در مکه و مدینه و برخی نیز آن را کاملاً مدنی تلقی نمایند. چنانکه گزارش متقدمان از مدنی یا مکی-مدنی بودن این سوره نیز مؤید این اقوال است. درحالیکه برحسب یافته‌های این پژوهش، ارتباط معنایی و لفظی آیات میانی این سوره با ابتدای آن، نزول پیوسته و دفعی آن را ثابت کرده است. از دیگر سو سیاق سوره ماعون و شباهت آن به دیگر سور مکیِ اولیه، جایگاه آن در جداول ترتیب نزول را تأیید می‌نماید. درنهایت با توجه به تاریخ‌گذاری این سوره در سال‌های ابتدایی مکه و عدم وجود پدیده نفاق در آن دوران از یک سو، و فقرات مختلف وحی که از یک عمل عبادی به عنوان صلاه در میان مشرکان و مردمان دیگر ادیان سخن می‌گوید، از دیگرسو، می‌توان به مخاطب بودن مشرکان در سراسر سوره ماعون حکم کرد.

کلیدواژه‌ها

ماعون؛ مدنی؛ مکی؛ نزول پیوسته؛ نزول گسسته

مراجع

ابن عاشور، محمدبن طاهر، التحریر و التنویر، بیروت، موسسه التاریخ، بی‌تا.

ابن عطیه، عبدالحق بن غالب، المحرر الوجیز فی تفسیر الکتاب العزیز، بیروت، دارالکتب العلمیة، 1422 ق.

ابن کثیر، اسماعیل بن عمرو، تفسیر القرآن العظیم، محمدحسین شمس الدین، بیروت، دار الکتب العلمیة، منشورات محمدعلی بیضون، 1419 ق.

ابن‌ابی‌حاتم، عبدالرحمن بن محمد، تفسیر القرآن العظیم، تحقیق: اسعدمحمد طیب، ریاض، مکتبة نزار مصطفی الباز، چاپ سوم، 1419 ق.

ابن‌ابی‌زمنین، محمدبن عبدالله، تفسیر ابن ابی زمنین، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1424 ق.

ابوالفتوح، حسین‌بن‌علی، روض الجنان و روح الجنان فی تفسیرالقرآن، تحقیق: محمدجعفر یاحقی و محمدمهدی ناصح، مشهد، آستان قدس رضوی، 1408 ق.

ابوحیان، محمد بن یوسف، البحر المحیط فی التفسیر، تحقیق: صدقی محمد جمیل، بیروت، دار الفکر، 1420 ق.

اسماعیلی زاده، عباس، «واکاوی معنای دین در کابردهای قرآنی آن»، مجله آموزه‌های قرآنی، مشهد، 1391، ش 15

آلوسی، محمود بن عبدالله، روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم، علی عبدالباری عطی، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1415 ق.

بازرگان، مهدی، پابه پای وحی (مجموعه آثار بازرگان)، تهران، بنیاد فرهنگی مهندس بازرگان، 1392.

بهجت پور، عبدالکریم، همگام با وحی، قم، مؤسسه تمهید، 1390.

بیضاوی، عبدالله بن عمر، أنوار التنزیل و أسرار التأویل، تحقیق: محمدعبدالرحمن المرعشلی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1418 ق.

ثعالبی، عبدالرحمن بن محمد، جواهر الحسان فی تفسیر القرآن، تحقیق: شیخ محمدعلی معوض و شیخ عادل احمد عبدالموجود، بیروت، داراحیاء التراث العربی، 1418 ق.

حبنّکه، عبدالرحمن حسن، معارج التفکر و دقائق التدبر، دمشق، دارالقلم، بی‌تا.

حسن طه، علی، ابعاد التنزیل، لبنان، الهرمل، 1414 ق.

حوی، سعید، الاساس فی التفسیر، قاهره، دار السلام، چاپ ششم، 1424 ق.

دروزة، محمدعزه، التفسیر الحدیث، قاهره، دار إحیاء الکتب العربیة، چاپ دوم، 1383 ق.

زمخشری، محمودبن عمر، الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل، بیروت، دار الکتاب العربی، چاپ سوم، 1407 ق.

سمرقندی، نصربن محمد، بحرالعلوم، بی‌جا، بی‌نا، بی‌تا.

سیوطی، عبدالرحمن‌بن ابی‌بکر، الدر المنثور فی تفسیر المأثور، قم، کتابخانه آیة الله مرعشی نجفی، 1404 ق.

شوکانی، محمدبن علی، فتح القدیر، دمشق، بیروت، دار ابن کثیر، دار الکلم الطیب، 1414 ق.

شهرستانی، محمدبن عبدالکریم، مفاتیح الاسرار و مصابیح الابرار، تحقیق: پرویز اذکائی، تهران، مرکز انتشار نسخ خطی، 1368.

صادقی تهرانی، محمد، الفرقان فی تفسیر القرآن بالقرآن، قم، انتشارات فرهنگ اسلامی، چاپ دوم، 1365.

طالقانی، محمود، پرتوی از قرآن، تهران، شرکت سهامی انتشار، 1362.

طباطبایی، محمدحسین، تفسیر المیزان، سیدمحمدباقر موسوی همدانی، قم، دفتر انتشارات اسلامی جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، چاپ پنجم، 1374.

طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، تحقیق: محمد جواد بلاغی، تهران، انتشارات ناصر خسرو، چاپ سوم، 1372.

طبری، محمدبن جریر، جامع البیان فی تفسیر القرآن، بیروت، دار المعرفه، 1412 ق.

طوسی، محمدبن حسن، التبیان فی تفسیر القرآن، با مقدمه شیخ آغابزرگ تهرانی و تحقیق احمد قصیرعاملی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بی‌تا.

فخررازی، محمدبن عمر، مفاتیح الغیب، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1420 ق.

فراء، یحیی بن زیاد، معانی القرآن، تحقیق: احمد یوسف نجاتی/ محمدعلی نجار/ عبدالفتاح اسماعیل شلب، مصر، دارالمصریه للتألیف و الترجمه، 1980 م.

فضل الله، محمدحسین، تفسیر من وحی القرآن، بیروت، دار الملاک للطباعة و النشر، چاپ دوم، 1419 ق.

فیض کاشانی، محمد بن شاه مرتضی، الصافی، تهران، انتشارات الصدر، 1415 ق.

قاسمی، محمد جمال الدین، محاسن التأویل، بیروت، دارالکتب العلمیة، 1418 ق.

قطب، سید، فی ظلال القرآن، بیروت- قاهره، دارالشروق، چاپ هفدهم، 1412 ق.

قمی، علی بن ابراهیم، تفسیر القمی، طیب موسوی جزایری، قم، دار الکتاب، چاپ سوم، 1363.

ماوردی، علی بن محمد، النکت و العیون، بیروت، دار الکتب العلمیة، بی‌تا.

مراغی، احمدبن مصطفی، تفسیر المراغی، بیروت، داراحیاء التراث العربی، بی‌تا.

معرفت، محمد هادی، التمهید فی علوم القرآن، قم، مؤسسة النشر الاسلامی، چاپ دوم، 1415 ق.

مغنیه، محمدجواد، تفسیر الکاشف، تهران، دار الکتب الإسلامیة، 1424 ق.

مقاتل بن سلیمان، تفسیر مقاتل بن سلیمان، بیروت، دار احیاء تراث، 1423 ق.

هواری، هود بن محکم، تفسیر کتاب الله العزیز، الجزایر، دار البصائر، 1426 ق.