بررسی تطبیقی قانون‌گذاری در آراء «شیخ فضل‌الله نوری» و «میرزای نائینی»

فقه و اصول (Fiqh va uṣūl)

مقاله 3، دوره 47، شماره 4 - شماره پیاپی 103، بهمن 1394، صفحه 55-72   

نوع مقاله: پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/fiqh.v47i23.34612

نویسندگان

نرجس ابوالقاسمی دهاقانی¹؛ سیدجواد ورعی^{* 2}

¹دانشجوی دکتری شیعه شناسی دانشگاه ادیان و مذاهب اسلامی

²عضو هیئت علمی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه

چکیده

قانون‌گذاری از مفاهیم و موضوعات مورد بحث میان جریان‌های سیاسی و مذهبی مختلف در دوران مشروطه بوده است که متناسب با تعریفی که هر یک از جریان‌ها از قانون‌گذاری و حیطه آن در اسلام ارائه داده‌اند مواضع مختلفی در برابر نهضت مشروطیت که یکی از اصول اصلی آن قانون و قانون‌گذاری است اتخاذ کرده‌اند. آراء شیخ فضل‌الله نوری و میرزای نائینی به‌عنوان نمایندگان دو جریان مهم که در تقابل با یکدیگر بودند در این مقاله مورد بررسی قرار گرفته است و در پاسخ به سؤال از «جواز و عدم جواز قانون‌گذاری و قلمرو آن در آراء این دو عالم عصر مشروطه»؛ مسائلی چون تفاوت رأی در حداقلی و حداکثری بودن محدوده قانون‌گذاری بشر (عرفیات و غیر منصوصات)، تفاوت اجتهادی در فهم متفاوت از متون دینی (فهم متفاوت از نظام سیاسی شیعه در عصر غیبت)، اختلاف در مبانی و چگونگی استفاده از ادله استنباط احکام و اختلاف در دیدگاه انسان شناسانه و دین‌شناسانه؛ به‌عنوان دلایل اختلاف برشمرده می‌شود.
در نتیجه در هر دو دیدگاه امکان قانون‌گذاری برای جامعه بشری وجود دارد که این قانون‌گذاری با استناد به دلایل شرعی و به کمک اجتهاد از سوی «سلطان صاحب شوکت» یا «مجلس شورای ملی» در قلمرو مشخص و با شروط خاصی (عدم تغایر با اسلام یا مطابقت با اسلام) صورت می‌گیرد.

کلیدواژه‌ها

قانون‌گذاری؛ علمای مشروطه؛ شیخ فضل‌الله نوری؛ میرزای نائینی

مراجع

ابن منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، بیروت، دار الاحیاء التراث العربی، بی‌تا.

 

اشراقی، احسان، گذری بر زمینه‌ نهضت مشروطیت در ایران، بی‌تا.

 

امین، محسن، اعیان الشیعه، بیروت، دار التعارف للمطبوعات، بی‌تا.

 

انصاری، مهدی، شیخ فضل الله نوری و مشروطیت، تهران، امیر کبیر، چاپ چهارم، 1387.

 

ترکمان، محمد، رسائل، اعلامیه، مکتوبات،...و روزنامه شیخ فضل الله نوری، موسسه خدمات فرهنگی، 1362.

 

جعفری لنگرودی، محمد جعفر، ترمینولوژی حقوق: حاوی اصطلاحات رشته‌های حقوق، علوم سیاسی و اقتصادی و تاریخ حقوق و رشته‌های مختلف فقه اسلامی، تهران، گنج دانش، 1372.

 

جعفری لنگرودی، محمد جعفر، مبسوط در ترمینولوژی حقوق، گنج دانش، 1378.

 

حاجی پور، نصرت الله، تطبیق قوانین با شرع در نظام قانون گذاری ایران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، تهران، چاپ اول، 1383.

 

حائری، عبد الهادی، تشیع و مشروطیت در ایران و مقش ایرانیان مقیم عراق، تهران، انتشارات امیر کبیر، چاپ چهارم، 1387.

 

رضوانی، هما، لوایح آقا شیخ فضل الله نوری، نشر تاریخ ایران، چاپ اول، 1362.

 

زرگری نژاد، غلامحسین، رسائل مشروطیت، انتشارات کویر، 1374.

 

علامه حلی، حسن بن یوسف، ارشاد الاذهان الی احکام الایمان، مصحح فارس حصون، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، 1368.

 

علومی، رضا، کلیات حقوق، تهران، میهن، 1348.

 

علی لو، نورالدین، میرزای نائینی: ندای بیداری، سازمان تبلیغات اسلامی، 1374.

 

عمید، حسن، فرهنگ عمید، امیرکبیر، 1386.

 

عنایت، حمید، اندیشه سیاسی در اسلام معاصر، مترجم: بهاءالدین خرمشاهی، انتشارات خوارزمی، چاپ چهارم، 1380

 

قاضی زاده، کاظم، مردم سالاری دینی، تهران، موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، چاپ اول، 1385.

 

کاتوزیان، ناصر، کلیات حقوق نظریه عمومی، شرکت سهامی انتشار، تهران، 1387.

 

کدیور، محسن، نظریه‌های دولت در فقه شیعه، تهران، نشر نی، چاپ ششم، 1383.

 

محمصانی، صبحی، فلسفه قانون‌گذاری در اسلام، ترجمه اسماعیل گلستانی، تهران، سپهر، 1346.

 

معین، محمد، فرهنگ فارسی، امیر کبیر، 1360.

 

نائینی، محمد حسین، تنبیه الامه و تنزیه المله، بوستان کتاب، 1382.

 

نفیسی، علی اکبر، فرهنگ نفیسی، تهران، خیام، 1355.

 

ورعی، سید جواد، پژوهشی در اندیشه سیاسی نائینی، دبیر خانه مجلس خبرگان رهبری، چاپ اول، 1382.

 

یوسفی مقدم، محمد صادق، درآمدی بر اجتهاد از منظر قرآن، بوستان کتاب، 1387.