نقد و بررسی سطوح مختلف آموزه‌های دینی از منظر مشایخ برجسته عرفان

جستارهایی در فلسفه و کلام

مقاله 6، دوره 50، شماره 1، شهریور 1397، صفحه 109-127   

نوع مقاله: علمی پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/philosophy.v50i1.31899

نویسندگان

شهاب الدین وحیدی مهرجردی^{* 1}؛ علی آقانوری²

¹دانشگاه میبد

²ادیان و مذاهب اسلامی

چکیده

تقسیم و تفکیک تعالیم دین و شریعت به معنای عام آن توسط عارفان مسلمان و به تبع آن تفکیک قلمرو صاحبان هر یک از این حوزه‌ها را می‌توان از آموزه‌های معرفتی و سلوکی مشترک عارفان مسلمان دانست. این گروه نه تنها تعالیم دینی را بر اساس چنین تقیسمی سامان داده بلکه مراتب سیر و سلوک عارفانه را نیز مبتنی به آن نموده و لایه‌های دین و دینداری را بر پایه ظاهر و باطن و باطن به باطن و به تعبیر دیگر شریعت و طریقت و حقیقت نموده است.
این تقسیم‌بندی به وضوح در تعالیم صوفیان مشاهده می‌شود. و البته از زمینه‌ها و عوامل مهم حساسیت و خرده‌گیری مخالفان متشرع تصوف نیز به حساب می‌آید. درباره رابطه عرفان و تصوف و جایگاه دین و آموزه‌های دینی و تعالیم شریعت و نیز نوع عملکرد صوفیان مباحث و محورهای مختلفی مورد بحث است. نوشتار پیش رو در نظر دارد تا ضمن تبیین جایگاه شریعت و طریقت و حقیقت نزد عارفان مسلمان و گزارش نگاه خاص تصوف اسلامی نسبت به این محورها رابطه و نسبت هریک از این سه و نیز جایگاه ظاهر و باطن تعالیم دینی را با یکدگر بررسی و به تبیین دیدگاه ویژه عارفان برجسته مسلمان بپردازد.

کلیدواژه‌ها

عرفان و تصوف؛ باطن و ظاهر؛ شریعت؛ طریقت؛ حقیقت

مراجع

ابن عربی، محمد بن علی، الفتوحات المکیه، قاهره، 1405 ق.

ابونصر سراج، عبدالله بن علی، اللّمع فی التصوف، مصر، مکتبة المثنی بغداد، دارالکتاب، 1960 م.

انصاری، عبدالله بن محمد، سخنان پیر هرات، به کوشش محمدجواد شریعت، تهران، شرکت سهامی کتاب‌های جیبی، 1356.

آزمایش، مصطفی، عرفان ایران (مجموعه مقالات)، گردآوری و تدوین، تهران، حقیقت، 1378.

آشتیانی، جلال الدین، شرح مقدمه قیصری، قم، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی، 1365.

آملی، حیدر بن علی، اسرار الشریعه و اطوار الطریقه و انوار الحقیقه، مقدمه و تصحیح محمد خواجوی، تهران، وزارت فرهنگ و آموزش عالی، مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی، 1362.

آملی، حیدر بن علی، جامع الاسرار و منبع الانوار، تهران، علمی، 1368.

تابنده، علی، خورشید تابنده، تهران، حقیقت، 1368.

تهرانی، جواد، عارف و صوفی چه می‌گوید، تهران، بنیاد بعثت، 1369.

جام نامقی، احمد، انس التابئین، تهران، توس، 1368.

جامی، عبدالرحمن بن احمد، نفحات الانس من حضرات القدس، تصحیح و مقدمه مهدی حیدری، اعلمی، 1375.

خمینی، روح الله، آداب الصلاة، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، 1413 ق.

خمینی، روح الله، تعلیقات علی شرح فصوص الحکم و مصباح الانس، قم، پاسدار اسلام، 1410 ق.

خمینی، روح الله، شرح چهل حدیث، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، 1372.

خمینی، روح الله، شرح دعای سحر، ترجمه سید احمد فهری، انتشارات اطلاعات، 1370.

زرین کوب، عبدالحسین، دنباله جست و جو در تصوف ایران، تهران، امیرکبیر، 1362.

زیدان، یوسف، عبدالکریم الجیلی فیلسوف الصوفیه، قاهره، الهیئة المصریه العامه للکتاب، 1988 م ـ 1367.

سلمی، محمد بن حسین، طبقات الصوفیه، تحقیق و تعلیقه: مصطفی عبدالقار عطا، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1419 ق.

الشاطبی، ابراهیم بن موسی، الاعتصام، بیروت، دارالمعرفة، 1997 م.

الشعرانی، عبدالوهاب بن احمد، الیواقیت و الجواهر فی بیان عقاید الاکابر، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1418 ق.

شیرازی، محمد معصوم (معصوم علیشاه)، طرائق الحقایق، تصحیح محمدجعفر محجوب، کتابخانه سنایی، بی‌تا.

عابد جابری، محمد، بنیة العقل العربی، مرکز دراسات الوحدة، 1996 م.

عبادی، مظفر بن اردشیر، صوفی نامه: التصفیه فی احوال المتصوفه، تصحیح غلامحسین یوسفی، تهران: علمی، سخن، ۱۳۶۸.

عزالدین کاشانی، محمود بن علی، مصباح الهدایه و مفتاح الکفایه، مقدمه و تصحیح جلال الدین همایی، تهران، نشر هما، ۱۳67.

عطار نیشابوری، فریدالدین محمد، تذکرة الاولیاء، تهران، انتشارات بهزاد، 1376.

علم الدین، سلیمان سلیم، التصوف الاسلامی، تاریخ، عقاید، طرق، اعلام، بیروت، انتشارات نوفل، 1999 م.

عین القضات، عبدالله بن محمد، تمهیدات، تصحیح عفیف عسیران، تهران، کتابخانه منوچهری، 1370.

عین القضات، عبدالله بن محمد، نامه‌های عین القضات، تحقیق علینقی منزوی و عفیف عسیران، تهران، بنیاد فرهنگ ایران، 1351.

غزالی، محمد‌بن محمد، احیاء علوم الدین، به کوشش حسین خدیوجم، ترجمه مؤیدالدین محمد خوارزمی، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی، 1377.

غزالی، محمد‌بن محمد، احیاء علوم الدین، تحقیق عبدالله الخالدی، بیروت، شرکة دارالارقم، 1419 ق ـ 1377.

غزالی، محمد‌بن محمد، شک و شناخت: المنقذ من الضلال، ترجمه صادق آئینه‌وند، تهران، امیرکبیر، ۱۳۶۰.

الفاخوری، حنا، و خلیل الجر، تاریخ فلسفه در جهان اسلام، ترجمه عبدالمحمد آیتی، انتشارات علمی و فرهنگی، 1377.

فروزانفر، بدیع الزمان، ترجمه رساله قشیریه، تصحیح و استدراکات، انتشارات علمی و فرهنگی، 1361.

گوهرین، صادق، شرح اصطلاحات تصوّف، تهران، انتشارات زوار، ۱۳۸۳ - ۱۳۷۶.

لاهیجی، محمد بن یحیی، مفاتیح الاعجاز فی شرح گلشن راز، مقدمه و تصحیح محمدرضا برزگر خالقی و عفت کرباسی، تهران، انتشارات زوّار، 1371.

لینگز، مارتین، عارفی از الجزایر، ترجمه نصرالله پورجوادی، تهران، مرکز ایرانی مطالعه فرهنگ‌ها، 1360.

محمود ادریس، ابو عبدالعزیز ادریس، مظاهر الانحرافات العقدیه عند الصوفیه و اثرها السیء علی الامه الاسلامیه، ریاض، مکتبه الرشد، 1419 ق ـ 1378.

محمود، محمود الغراب، شرح رساله روح القدس فی محاسبه النفس من کلام الشیخ الاکبر محیی الدین ابن العربی، دمشق، مطبعه نضر، 1414 ق.

مستملی البخاری، اسماعیل بن محمد، شرح التعرّف لمذهب التصوف، تصحیح محمد روشن، انتشارات اساطیر، 1363.

مطهری، مرتضی، آشنایی با علوم اسلامی، تهران، انتشارات صدرا، بی‌تا.

مکی، ابوطالب، قوت القلوب فی معامله المحبوب و وصف طریق المرید الی مقام التوحید، قاهره، الانوار المحمدیه، ۱۹۸۵ م.

میبدی، احمد بن محمد، کشف الاسرار و عده الابرار، به سعی و اهتمام علی اصغر حکمت، تهران، امیرکبیر، ۱۳۵۷.

میهنی، محمد بن منور، اسرار التوحید فی مقامات الشیخ ابی سعید، تصحیح محمدرضا شفیعی کدکنی، تهران، آگاه، 1371.

نجم رازی، عبدالله بن محمد، مرصاد العباد، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی، 1365.

هجویری، علی بن عثمان، کشف المحجوب، تصحیح د. ژوکوفسکی، مقدمه قاسم انصاری، طهوری، 1358.

یاسین، عبدالسلام، الاحسان، بیروت، دارالبیضاء، 1998 م ـ 1377.

یثربی، یحیی، پژوهشی در نسبت دین و عرفان، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، تهران، مؤسسه فرهنگی دانش و اندیشه معاصر، 1379.

یثربی، یحیی، عرفان نظری، قم، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی، 1372.